«Belaunaldi bat erre zen taldean ikuskizuna prestatzen»

Gaueko ikuskizuna egin zenuten 1989an, txinatar itzaletan oinarritutakoa. Zertan zetzan?

Iruñeko lagun bat Hungarian zebilen txotxongilo ikastaro bat egiten. Pragako antzerki beltzaren ikuskizunean oinarritutako ikuskizuna egitea proposatu genion, baina Txinan beste era bat bazela esan zigun. Txinan panpina lauekin egiten dira itzalak agertokian, baina guk pertsonekin egin genitue. Bazituen zailtasun batzuk. Ez da gauza bera oihalaren atzean pertsonak mugitzea edo panpinak. Hiru dimentsiotako gauzak edo bi dimentsiotakoak mugitzea, alegia. Kamera beltzaren teknika baliatu genuen itzalak proiektatzeko. Egoera ilun batetik argitasun betera pasatzen ginen ikuskizunean. Bide hori egiten genuen gaueko pertsonaia mitologikoarekin.

Istorioren batean oinarritzen zen?

Ez. Ikuskizuna erabat estetikoa zen. Antzerki beltzak zein itzalenak bidea ematen du elementu jakin batzuetan arreta jartzeko. Ez ziren ikusten dantzarien jantziak, ez dantzatzeko behar zituzten tresnak. Soinuak entzuten ziren, eta itzalpean bakarrik dantzak ikusten ziren. Dantzariek eta haren janzkerek galtzen zuten indarra. Arreta mugimenduan jartzen zenuen. Itzalekin jokatuz, euskal dantzak aurkezten genituen.

Zenbat lagunek parte hartu zenuten?

Lagun gehiegik. Talde osoa ibili ginen, 60 lagun inguru. Akats gaindiezina izan zen hainbeste jende inplikatzea. Bakoitzak bere lana oso ongi ikasia eraman behar zuen. Bakoitzak bazekien berea, nondik sartu eta atera, baina ez genekien ondokoak zer egiten zuen, eta horrek sekulako arazoak eragin zituen. Urte osoko ikuskizuna izan zen, eta urte osorako konpromisoa behar zen. Hori lortzea oso zaila izan zen, eta nekagarria.

Zergatik diozu nekagarria izan zela?

Kamera beltzean eramaten genuen txano beltz bat. Ezin genuen ongi arnastu, lasterka joan behar genuen, beti izerditan, eta ez genuen ongi ikusten; ondokoarekin talka egiten genuen etengabe. Oso zaila izan zen.

Nolako harrera izan zuen?

Harrera oso ona izan zuen, baina beste akats bat ere izan genuen: ikuskizuna luzeegia izan zen. Ordubete pasatxo irauten zuen. Jaso genuen kritika batek esaten zuen hasieran miresmena sortzen zuela baina gero aspertu egiten zuela. Behin lehen ezustekoa emanda freskotasuna galtzen zuela zioen.

Zergatik ez zenuten emanaldia berriz planteatu?

Bagenuen konpromisoa horrela egiteko. Taldeko jendeak erantzun zuen, eta agertu zen entseguetara. Baina horrelako emanaldi bat urte baterako soilik egitea gehiegi da. Belaunaldi bat erre egin zen taldean emanaldi hori prestatzen.

Zergatik?

Prestaketak arazo asko eman zizkigun. Margotu behar ziren gauza guztiak pintura berezi batekin, eta oihalak pintura horrekin hauskorrak bihurtzen ziren. Gogortu egiten ziren, eta erraz hautsi. Adibidez, Cortesko txirikorda dantzan xingolak apurtu egiten ziren. Oso deigarria izan zen. Apustu arriskutsua. Entseguak gauez egin behar ziren. Lekuak izan behar zuen iluna. Urrirako prestatu genuen, eta udan hamarrak arte eguna da. Gaua egin arte itxaron behar genuen.

Non antzeztu zenuten?

Aldamioak egiteko burdinekin kamera beltz bat prestatu genuen, eta hori izan zen agertokia. Gure kamera muntatzen genuen antzokietan.

Horrelako egitasmorik berriro egin duzue?

Proposatu izan da, baina lan asko da. Ikuskizuna berriz planteatu beharko litzateke, eta akats batzuk agian gaindiezinak dira. Hiru dimentsiotako itzal baten atzean zailtasun asko daude. Estetikoki apustu ausarta izan zen, agian Ortzadarrek egin duen aposturik ausartena, baina teknikoki oso zaila izan zen.

* * *

Itzalen lilura

Itzal txinatarren antzerkia kultur ondare izendatu berri du Unescok. Tolosako Topic txotxongilo museoak XVIII. eta XIX. mendeetako itzal txinatarrak gordetzen ditu.

Kondairaren arabera, duela milaka urte Txinan Wu-Ti enperadoreari gertatutako atsekabe batek sortu zituen itzal txinatarrak. Wang emaztea galdu ondoren, triste-triste zegoen enperadorea. Gortean zituen kantari eta bufoiek ez zioten bizipoza itzultzen, baina Sha-Song itzal erabiltzailea azaldu zen, emazte maitatua berpizteko gai zena. Bi zutoinen artean zabaldutako oihal zuri baten aurrean kokatu zuen enperadorea; zapian haren emaztearen itzala ageri zen, oihalaren atzealdean, Sha-Songek emakume baten irudia mugitzen zuelako argi baten parean. Enperadoreak, emaztea zela sinetsirik, itzalarekin hitz egin zuen, eta bizitzeko gogoa berreskuratu.

Hori da kondaira, baina itzalen antzerkiaren hasiera historiaurreko gizakiaren jokamoldean dagoela diote adituek, tartean, Miguel Arretxe Tolosako Topic txotxongilo museoko kudeatzaileak. Leizeetan, suaren parean, gorputza eta eskuak mugituz itzalak sortzen zituzten garaira itzuli behar da itzalen antzerkia ulertzeko. «Lehen itzalak horiek izanen lirateke. Itzal horien irudikapenek naturaz gaindiko garrantzia hartzen zuten, eta beste mundu bateko izaki bilakatzen ziren. Izan ere, txotxongiloaren jatorria ez da ulertu behar gaur egun ezagutzen dugun aisialdirako ikuskizun gisa, beste mundu magikoekin komunikatzeko eta jolasteko lehen modu gisa baizik».

Baina itzal txinatarrek, mendez mende, txotxongiloak manipulatzeaz gain, kantuak, ahozko literatura eta eskulangintza uztartu dituzte. Gaur egun ere, argiak jotzen duen oihal txuri baten atzean txotxongiloak mugitzean datza ikuskizuna. Txotxongiloak mugitzen dituenak irudira itsatsita dauden bi makilekin egiten du antzezlana. Berriki Unescok gizateriaren ondare immaterial eta kultural izendatu ditu herrialdeko itzalak, Txinako kultura, gizarte sinesmenak zein tokian tokikoak uztartzen jakin duelako. Izendapenak Txinan galtzen ari zen ikuskizun bat indarberrituko duela uste du Arretxek. «Iraultza kulturalaren garaian, itzalak erre edo lurpean sartu ziren. Ahaztuta zeuden, baina, orain, berreskuratzen ari dira, eta saria beste bultzada bat da bide horretan». Txina inperialean asko zabaldu ziren itzalak. «Dinastiek herrialdean barna egiten zituzten bidaietan txotxongilolariak eramaten zituzten, herritarrei itzalen bidez beste munduarekin zuten harremana kontatzen laguntzen zietelako», dio Topiceko kudeatzaileak. Egun Txina osoan daude itzalak, baina toki batetik bestera haien estetika aldatu egiten da. Herrialdearen hegoaldean itzalak apaindura gutxikoak dira, soilagoak, eta, ipar-ekialdean, berriz, askoz ere koloretsuagoak dira. Baina Iraultza Kulturalean kasik erabat itzali zutena berriro argitzen saiatzen ari dira Txinan, eta aurki herrialde osoko itzalak biltzeko museoa eraikiko dute Chengdu hirian, Sichuan eskualdeko hiriburuan. Eraikinak 70.000 metro kuadroko azalera izanen du, eta, oraingoz, 250.000 itzal baino gehiago berreskuratu dituzte museorako.

Tolosan ikusgai

Baina itzal txinatarrak zer diren jakiteko ez dago Txinaraino joan beharrik. Tolosako Topic txotxongilo museoan Asiako txotxongilo bilduma aberatsa dute, eta, horien artean, Txinako 450 bat itzal dituzte ikusgai.

Museoak Frantziako antigoalekoen saltzaile bati erosi zizkion 2007. urtean. Ez ziren itsu-itsuan erosi, eta hainbat aditurekin aztertu zituzten. Itzalak XVIII. eta XIX. mendeetakoak dira. Handienak XIX. mendekoak dira, eta txikiagoak mende bat lehenagokoak. «Txinako itzal tradizional guztiak bezala abere larruarekin egindakoak dira: ahuntz edo asto larruarekin. Larrua karearekin tratatzen zuten, eta gero margotu egiten zuten», azaldu du Maria San Sebastian Topiceko museo arduradunak. Gaurko itzalen oso ezberdinak dira museoan dituztenak. Egun, batzuk larruarekin egiten badira ere, beste asko plastikoarekin edo kartoiarekin egiten baitira.

Txinako betiko itzalek badute beste ezaugarri bat: zatitu egiten direla. Txotxongilolariak, alde batetik, gorputzak gordetzen ditu, eta, bestetik, buruak. Agertokia eta kontatuko duen istorioa aberasteko eta apaintzeko beste pieza batzuk ere eramaten ditu: txanoak, dekorazioa, animaliak. « Gorputz kopuru batzuk izaten ditu, baina buru kopuruak beti gehiago izaten dira. Gorputz berak hainbat pertsonaia ordezkatzen ditu», zehaztu du San Sebastianek. Burua eta gorputza elkartuta 40-50 zentimetroko altuera eta 10-15 zentimetroko zabalera hartzen dute Topicen dauden itzal handienek. Txikiagoak, berriz, 15 zentimetro inguru dira garaieran, eta 6-7 zentimetro zabaleran. «Zaharrenak txikiak dira, eta askoz ere finagoak eta hauskorragoak». Guztiak ere margotuak daude; kolore beltzak, berdeak, horiak eta gorriak dituzte.

Larruarekin eginak izatean beste txotxongilo pieza batzuek baino hezetasun zertxobait gehiago behar dute, baina gehiegi ere ez, bestela azkar lizuna hartzen dutelako. Beste txotxongiloak baino hauskorragoak dira, tenperatura aldaketak gehiago nabaritzen dituztelako, eta etzanda gorde behar dira.

Itzal txinatarren antzerkiak oso estetika berezia dauka. / WORDPRESS

Irudi magikoak ahalbidetzen ditu teknikak. / CACHIRULO