«Amerikarren tradizioaren parte da euskal jatetxera etortzea»

Marie Louise Lekumberry Nevadako J.T. Basque ostatuko jabea

Basque jatetxeak 50 urte bete ditu Gardnerville-ko (Nevada, AEB). Badu aipu, badu sona, zinez aspaldidanikoa. 1960an erosi zuten ostatua Jean eta Pete Lekumberry orzaiztarrek, eta, egun, Jeanen seme J.B. eta alaba Marie Louise dira buru.

Zer bizimodu, 50 urte bete dituen J.T. Basque ostatuaren jabe?

Bizi ona. Mugimendua txipitu da, atzeraldi ekonomiko garaian garelako, baina, gaineratekoan, uste dut gurea bezalako jatetxeek zutik iraunen dutela. Kalitate ona eskaintzen dugu, prezio egokian. Bestalde, iraganari lotura ere eskaintzen dugu, erran nahi baita, Nevada Mendebaldeko tradizioari esteka. Tradizio horretan, hala euskaldunak nola bertako amerikarrak hartu nahi ditut kontuan. Euskal Herrian sortu ez zen jende aunitz gisa honetako jatetxeetan janez hazi zen, aitatxi-amatxiekin edota gurasoekin ostatura etorrita. Euskaldun ez den hainbat jende dator jatera hona eta, zinez, beren tradizioaren parte dute holako lekuetara etortzea.

Izen bereziki ona du J.T. Basque-k...

Urte aunitz daramatzagu leku berean. Aurten, apirilean ospatu dugu ostatua ireki zeneko 50. urteurrena... Jendea lasai egotera etortzen da. Mahaian zerbitzatzen dugu, ez da buffet-a -Nevadako kasinoen estiloaren kontrara-, jendea bata bestearen ondoan jartzen da, eta elkar ezagutzen ez duen jendea elkarrekin mintzatzen hasten da...

Kaliforniako euskaldunekin lotura estua duzue, Nevadan egonagatik ere...

Uste dut euskal jatetxe guziek dutela nola-halako lotura bat halako edo halako euskal komunitateren batekin. Batek, Kaliforniako euskaldunekin du lotura estuagoa. Beste batek, Arizona edota Oregonekoekin... Klan moduan funtzionatzen dugu euskaldunok, nonbait, baina, azkenean, euskaldun guziok gaude elkarri lotuak.

Zuen aita zenaren izaera arraiak badu ikustekorik horretan. Nor izan zen Jean Lekumberry?

Orzaizetik heldu zen gure aita, 1947an, Gardnervillera, artzain. 22 urte zituen, eta hegazkin-txartela erosteko sosa aurreztua, nonbait. Hiru osaba zituen Ameriketan. Bata, artzain, Gardnervillen, eta beste biak gautxo lanean Argentinan. Beraz, hiru osabei idatzi zien, Ameriketara nahi zuela erranez. Baietz erantzun zioten hirurek. «Zer egin behar diat nik orain?», ezin asmaturik zebilen. «Tira, Nevadako ottok erantzun zidak nehork baino lehenago, eta haraxe noak!». Eta, beharrik! Nevadara etorri zen, zeren eta Argentinan ziren bi osabak hagitz gazterik hil baitziren, 1950eko hamarkadaren inguruan han izan zen izurrite batengatik. Beraz, gure aita hara balitz, hilik zen seguru! Nevadara heldu, eta urte eta erdi egin zuen artzain lanean. Hamahiru urte iraganik erosi zuen oraingo ostatu hau, bere anaia Peterekin batera. 1960 urtea zen.

Orduko denborako esposatua zen.

Shirley zen gure ama, Los Angeles alderdian sortua. Bridgeport (Kalifornia) aldean ari zen lanean gure aita. Nagusiek artzainak zituzten, baita kanpin lekua ere. Gure ama bakantzetan zen han, lagun batekin. Egun batean, aitak bi neskak ikusi, gustatu, haien ondora joan, eta erran zien: «Jatetxera joan behar dut berriz mendira baino lehen. Otoi, zainduko duzue ene astoa?». Bi neskak: «O, bai!». Jakina, astoak ez zuen nehork zainduko zuen beharrik, baina neska-mutil gazteen jolasa! Jatetxetik irten, eta hantxe ikusi zituen aitak bi neskak. «Mila esker. Nahi duzue bihar artzain kanpalekura etorri?». Neskek, baietz, eta horrela hasi zen ene gurasoen historia.

Zure aita ez zen bakarrik hemen. Anaia ere bazuen, Pete.

Hura artzain izan zen denbora guziko, uste dut. Otto Petek eta gure aitak erosi zuten ostatu hau. Sei bat urte egin eta Orzaizera itzuli zen Pete, eta han da oraino.

Zure anaia J.B. sukaldean, zu barran lanean. Zein da zure historia?

1960an sortu nintzen; etxe honetan egin dut ene bizi osoa. Lehenik, artzain hotela zen... Taberna, gure egongela zen! Artzain guziekin batera hazi nintzen, haien artean... Eskolan, beste guziak bezalakoa nintzela sentitzen nuen. Lehengo batean adiskide batekin mintzo -arraza beltzekoa da-, eta erraten zuen beltz hazi zela, diferente. Ez da nire kasua, salbu eta momentu batzuk. Oroit naiz, eskolara joan eta ene lagunek jatekoa eramaten zutela ikusi nuen: kakahuete gurina, marmeladak, sandwich politak... Aitari erran nion nik ere jatekoa eraman nahi nuela. «Ontsa da!», eta eman zidan eskolara eramateko jatekoa: lukainka muturra, artzainaren gasna zaharra... Ni, eskolan, mahaian jarria eta bertze neska-mutikoei beha: patata frijituak, sandwichak... Adin horretan ez duzu jan nahi, nahi duzu bertze guziekin batera ibili... Izuturik nintzen, bertze neska-mutikoek ezin baitzuten konprenitu zer zen ene janaria! Orduan, bai, kultura nagusitik zerbait aparte sentitu nintzen...

Noiz ernatu zen zure baitan euskaldun kontzientzia?

Gazterik, erranen nuke... Galdera ona... Uste dut beti izan dudala kontzientzia hori. Zortzi bat urte nituela, baziren neska euskaldun batzuk Carson Cityn, hemendik oren erdira, guri dantza erakustea pentsatu zutenak. Hull zen haien deitura. Hiru ahizpa ziren, ama Elykoa (Nevada). Talde txipia ginen, zortzi bat haur, menturaz. Jota dantzatzen ikastea, jantzi haiek janztea, emanaldiak egitea... Benetako oparia izan zen dantzan ikaste hura. Hark eman zigun euskaldun izatearen kontzientzia sendoa.

Euskaldun aunitz ziren Gardnervillen 60-70eko hamarkadan?

Ez aunitz. Orai baino herri txipiago zen... Baina orai baino eskualdun gehiago ez zen orduan, orduko aunitz hilik baitira. Eman dezagun, hogeita hamar euskal familia izango ziren? Ez dakit. Eskualdun aunitz ez bazen ere, elgarri lotuak ziren, komunitate sendoa osatzen zuten. Hori zen haien indarra. Eta da oraino. Hara, hemendik bi etxe sailera duzu Overland, euskal jatetxea; gero, Pyrenees taberna duzu. Aldi batean baziren bat... bi... hiru... lau... bost euskal bar, hotel eta restaurant! Bi etxe sail honetan berean, 60ko hamarkadan.

Nola da oraiko euskalduna Gardnervillen?

Uste dut nahasiagoa dela orduan baino. Bigarren belaunaldia nehoiz ez da lehenengoa bezain indartsua.

«Nahasiagoa», esan duzu...

Ez nuke hori erran behar. Euskaldun izatea ez da odol kontua, buru egoera baizik... 1984-85ean Euskal Herrian egin nuen egonaldiak hainbat lagundu ninduen euskaldun izaten... Zalantzarik batere ez nuen bidaia hura egingo nuela. Beti jakin ukan nuen Euskal Herrira joanen nintzela, urtea han iragatera. Euskara nuen helburua, baina ez nuen ontsa lortu.

Euskaraz mintzo zira...

Baina gaizki. Txipitan, ama ingelesez mintzo zen etxean. Aita ere ingelesez. Baina, barrean, artzain zaharren ondoan, hitz batzuk ikasi nituen. Egunero entzuten nuen euskara. Ez nuen hainbeste harrapatzen, baina! Donostian iragan nuen urtean, Orzaizera joaten nintzen bakantzetan, han frantsesa eta euskara ikasi nituen. Orain, Gardnervillen, batzuetan euskaraz mintzatzen naiz jendearekin. Artzainik ez dago egun, baina lehengo artzain batzuk. Bizkaitar bat dugu hemen, adibidez, bizkaitar bakarra, eta harekin ikasi dut «zelan zagoz», ez «nola zira?» esaten, edo «neure laztana», ez «ene maitia». Trukea egiten dugu. Aukera bada euskaraz mintzatzeko.

Orain artzainik ez, ttipitan franko baziren ostatu honetan bizitzen...

Erretiratuak ziren hemen bizi zirenak. Batzuetan, egia da, lan bat egin eta bestea aurkitu bitartean artzainak hemen egoten ziren. Tabernako barrean jarrita ematen zuten denbora, batzuetan mus jokatzen zuten. Haietarik batzuek lan poxi bat eginen zuten, patata zuritzen, adibidez. Beste batek, mahaiak egin zituen, zurezkoak... Hor dira oraino artzain batek egin mahaiak. Batzuetan, gertatzen da, baten batek esatea: «Zertan dira mahai zahar hauek hemen?». Nik: «Mahaiok ezta ukitu ere!». Ez da mahaia bera, baina duten historia, etxe honen historia bera dira.

Zertan aldatu da orduko egoera?

Aldatu da, baina bere horretan da, gehienbat. Ezberdintasun handiena, euskaldun gutiago ditugula jatetxean, hots, amerikar gehiago. Beste ezberdintasun bat, orain mahai indibidualak ditugula, eta garai batean, aldiz, denak ziren mahai luzeak, hotel erara. Menuari dagokionez, aski berdina da. Zerbitzatzeko manera ez da kanbiatu, familia estilokoa da, lehen zen bezala... Horrela. Prezioak aldatu dira, garestiago baita orain... Artzain janaria zerbitzatzen dugu, ez da batere elaboratua, ez da ikusgarria... eta horregatik gustatzen zaio jendeari! Eta historia du AEBetako Mendebalde honetan. Horrela hazi zen hemen jende aunitz, eta orain, jende haiek beren haurrekin datoz gure jatetxera! Beren tradizioaren parte da euskal jatetxera etortzea, ez da, soilik, euskal jendearen ohitura, hori baino gehiago da.

Gero eta euskaldun gutiago da hemen. Nola izanen da euskaldunaren geroa Gardnervillen...

Garai bateko euskaldunak joanak dira. Nire adinekoek, eta gazteagoek, euskaltasunari eusteko konpromisoa beregain hartua dute. Nire lobak, adibidez, udako euskal kanpalekura joatekoak dira udan, Renon... Hortik onura baizik ez da etortzen ahal. Udan, herriko picnica egiten dugunean, abuztuan, jendea heldu da Chino, Bakersfield, San Frantzisko, Elko, Winnemucca eta bestetik, urrundik, alegia, eta haiei nola litekeen hain urrundik heldu galdera eginez gero: «Guk ez genuen etortzeko asmorik, gure umeek behartu gaituzte!». Udako kanpalekuan lagunak egiten dituzte, eta haiekin bildu nahi izaten dute gero. Horixe gertatzen da udako picnicetan, behin eta berriz eta askotan. Udako kanpalekuak dakarren onura da hori. Oraingo belaunaldiak hamaika denbora-pasatu ditu, rodeoa, saskibaloia, beisbola... Kultura horrek agintzen du, hainbat eta hainbat aukera eskaintzen ditu, baina udako kanpalekura doazenak gehiago lotzen dira euskal mundura, han egin ohi dituzten lagunen bidez. Euskaldun izatea lehentasunezko gauza izanen da beraien bizian. Horixe nire aurreikuspena! Fede handia dut gazteetan, gure kulturari bizirik eutsiko diote.