Juan Antonio Urbeltz, elkarrizketa

Gure aitak ez zuen asmatu nik egin beharreko ikasketak hautatzerakoan. Ez zen bere errua izan, baina ez zuen asmatu. Administrazio ikasketak, merkataritza peritu-ikasketak, eginarazi zizkidaten, eta niretzat letrak ziren egokienak. Aitari esana zioten, baina berak erabilgarritasuna zuen buruan. Bestalde etxean eskasia handia zegoen. 40ko hamarkadaz ari gara, lau anai-arreben artean nagusia nintzen. Gabezia handiko urteak izan ziren. Gurasoek gaizki pasa zuten, eta gu horretaz konturatzen ginen. Beraz, 15 urte nituenean lanean hasi nahi nuela esan nion aitari. Petoa jantzi eta tallerrean hasi nintzen, erratza pasa, ofizialei erremintak eraman, lima erabiltzen eta tornuan lan egiten ikasi, fresatzeko makinan, soldatzen, sutegian… Ofizial guztien antzera. 21 urte bete nituen arte aritu nintzen han, soldaduzkara joan nintzen arte. 15 urte nituenean, betazaletatik oinetako hatzazkaletara koipez beteta heltzen nintzen etxera. Ondoren Banco de Vicaya-ra aurkeztu nintzen, merkataritza zuzenbidea eta kontabilitatea ikasi nuen, eta han jardun nuen lanean. Gero Caja Laboralean aritu naiz.

- Nola sartu zinen dantzaren munduan?

18 urterekin gau-eskoletara joaten nintzen. Jaime Albillos ezagutu nuen bertan. Goizaldin dantza egindakoa zen bera, dantza egitea gustatuko litzaidakeen galdetu eta Goizaldira bideratu ninduen. 60an Caceres-era joan ginen Goizaldirekin jaialdi batera. Ignacio Gordejuelak eraman gintuen, gaztetxo batzuk ginen. Nik 19 urte nituen eta ezpata-dantza aurrean dantzatzen nuen. Hiru aritzen ginen aurrean, Ignacio Gordejuela bera, Javier Urbieta eta hirurok. Caceres-eko jaialdiaren ondotik dantzarekin erabat interesatu nintzen. Nire kasa ikasketa antropologiko programa bat egin nuen, disziplina anitzeko egitaraua zen. Orain zenbaitek esan izan dit “Hobe izan da  unibersitatera ez joan izana”. Baina ez horixe. Ez da hobea unibertsitatera ez joatea. Ez joate hutsak ez dizu beste inolako laguntzarik emango. Disziplina anitzekoa zen programa, eta armiarma bezala sarea ehuten jardun nuen. Adibidez, informazio orokorra ikasten nuen. Espasa hartu eta Iberos artikulua irakurtzen nuen. Iberos, ilergetes, verones, ilercabones, e.a. Kontzeptu bakoitzaren sarrera bilatu eta haiek ere irakurtzen nituen. Edozein gairi buruz ezagutza entziklopedikoa bilatzen nuen. Ez dut inoiz izan zuzenduko ninduen irakaslerik.

- Jakinmin hori dantzarekiko interesaren ondorioz sortzen da?

Jakinmin handia izan dut beti. Lehenengo eta behin gure herria eta bere historiak erakarri ninduten. 18 urterekin, Buenos Aires-eko Ekinen liburuak erosten nituen Manterola liburudendan. Etxean arduraz ikusten zuten, aitak “kontuz ibili behar da“ esaten zidan. Etxean zuten eskarmentuaren araberako oharrak egiten zizkidaten, baina aitak ez zidan inoiz moztu, gauzak gaizki joan ez zitezen zaindu bai. 61ean Goizaldirekin Gisor-seko jaialdira joan ginen. Talde guztiak ikusi nituen, den-denak. Gainontzekoak garagardoak hartzera joan zitezkeen, nik talde guztiak ikusten nituen goitik-behera. Ez hori bakarrik, Marian eta biok doinuak idazten genituen, paperezko zapietan, treneko txartelean, edozein tokitan. Eta urteen buruan, hor nonbait agertzen dira jasotako oharrak, eta gogoratzeko aukera ematen digute, Marianek soinua hartu eta jo egiten ditu.

Gauza asko ulertu gabe irakurtzen nituen. 64an, 23 urte nituela, Txekoslovakiarako bidaira Telesforo de Aranzadiren omenaldirako egin zituzten bi liburukiak eraman nituen. Hango eta hemengo artikulu guztiak irakurri nituen, ulertu ala ez ulertu. Gauzak ikusi, museoak bisitatu, interesa nuen, jakinmina. Eta horrek ez nau utzi inoiz.

- Halako batean Goizaldi utzi zenuen

65ean, Greziatik itzultzean, Marian eta biok ezkontzeko asmoaz hitzegiten hasi ginen. Banco de Vicayatik Kutxara aldatu nahi nuen, eta ikasteko astia izateko Goizaldi utzi egin nuen. Baina orduan Argian zeuden batzuk etorri ziren, Patxi Cano -Harkaitz Canoren aita-, Mikel Lizarza,…  eta haiekin hasi ginen lanean. Krisi egoera ikusten nuen. “Gureak ez du ondo funtzionatzen” pentsatzen nuen. Izugarri harritu ninduen Jerusalem-eko Unibertsitate Hebrearreko ikasleen taldeak. Elkarrizketa asko izan genituen beraiekin. Neo-folklore oso ederra zuten. Guk oso gauza gutxi ezagutzen genituen. Gipuzkoako dantzak, Bizkaikoak nola-hala, Nafarroa Beherekoak zer esanik ez, Otsagabiakoak…Dena berriz egin beharra genuela ikusten nuen, egin, berregin eta ber-interpretatu. Hau beste modu batera egin beharra dago pentsatu nuen, tokietara joan, eta ikasi egin behar da. Marian-ekin Zornotzara joan nintzen. Dantza solte txapelketa batean parte hartzen zuen, eta Alejandro [Aldekoa] ari zen jotzen. “Alejandro, zurekin Berriz-era joan nahi dut ezpata-dantza ikastera”. Harrituta geratu zen. Inoiz ez zitzaien inor joan. San Lorenzora joan ginen Argiako gazte talde bat. Bi hilabete inguru egin genituen igandetan joaten. Goizeko 6.30etan ateratzen ginen hemendik eta 9.30etan iristen ginen Berriz-era, Olakuetatik gora igo, eta San Lorenzon gure zain izaten ziren. Eta dantza egiten genuen. Ermitan bertan beraiekin batera.

- Tokian-tokiko dantzak ikasi, eta teorikoki prestatzeko ahalegina egin zenuten…

Berehala ohartu nintzen bi kontu daudela konpondu beharrekoak, teoria eta praktika, eta biak elkartu behar ditugula. Teoria eta praktikari nolabaiteko batasuna eman behar zaio. Teorikoki lan egin beharra dago, bestela besteak ez du funtzionatuko. Nik ez nuen inolako arazorik jendearengana hurbiltzeko. Adibidez, 26 urterekin On Julio Caro Barojari hotsegin nion, “Juan Antonio Urbeltz dut izena, eta zurekin hitzegin nahi nuke dantzei buruz”. “Zatoz nahi duzunean”. Lizarza, Marian eta hirurok joan ginen Itzeara, eta goiz osoa egin genuen berarekin. Gero hainbat aldiz itzuli ginen. Gizon eskuzabala zen. Itzean bertan ikastea eskaini zidan niri. Baina ezin nuen. Caja Laboralean lan egin beharra nuen. Baina nirekin oso eskuzabal jokatu zuen. Lucille Armstrong-i idatzi nion eta adiskide handiak izan ginen. Javier Bello Portu gure ensaioetara etortzen zen, gazteekin hitzegin eta zuzenketak egiten zituen. Jorda de Gallastegi, adineko gizona zen baina San Telmo Museoko ensaioetara etorri, aulki batean eseri, eta mutil eta neskaz inguratuta, ikasgai magistralak modukoak ematen zituen. 66an Victoria Eugenian Moisseiev ikusi genuen, Errusiar Balet onenetakoa, eta zoragarria zen.

- Teoria eta praktika beraz…

Hiru gauza daude. Bata landa-lana edo tokian-tokiko bilketa zen, eta horrek urte asko hartu zizkigun. Behin bilketa lana egin duzunean, material horren aplikazioa eta material horiek erabiliz duzun sormen aukera, alegia, eszenaratzea. Eta horrek produktu bat izateko aukera ematen dizu, emaitza moderno bat, beste arte eszenikoen parean jartzen duen emaitza interesgarri bat. Eta gero, tripode horren hirugarren hanka, ezagutzak eta interpretazio lanak emango digun sinboloen mundua da. Modu horretan teoria batek babestuko du egiten dugun eta eraikitzen duguna.

- Zure ibilbidean funtsezkoa izan da Oteiza. Zer da zehazki Oteizak eman zizuena?

Oso ondo egin nuen bat berarekin, nire baitan nituen kezkak formulatuta aurkitu nituen beregan. Intuizioa, disziplina aniztasuna, linguistika, etnografia, historia, filologia, erlijioen historia… mataza hori dena, disziplina guzti horiek, eta denen arteko elkarrekintza. Noski, aldea da berak zoragarri adierazten zuela hori dena. Hasieratik interes handia izan zuen egiten genituen gauzekin. Ensaioan bisitatu gintuen. Eta egin genuen lehen emanaldira etorri zen, 69an Donostian. Gero Jaurrietaren estreinaldira ere etorri zen, Victoria Eugeniara. 87an Irradaka egin genuenean Iruñean han izan zen ere bai. Oso langilea zen, eta jendearekin oso adeitsua, eskuzabala. Berehala jartzen zintuen kontaktuan eta komunikazioan.

- Argiak tradizioa berrikusi eta antzokirako prestatu izan ditu bere emanaldiak.

Beti prestatu ditut dantzak eszenara begira. Egin dudan edozer gauza antzokiarekin lotuta egon da. Horregatik “ez, antzokian ezin da, desberdina delako” esaten duten zenbait iritziren aurka agertu izan naiz. Bere baitan balio estetikoa duen produktu bat da hau, eta beraz ez du ajola non egiten den, antzokian ala Iturengo plazan berdin gozatuko dut. Jakina eszenatokia eta herriko plaza desberdinak direla, baina hori ez da kontua. Dantzaz hitzegiten ari gara, ez dantza hartzen duten aretoetaz, ez gara atrezzoaz ari.  Moisseiev hemen ikusi genuenean, lehenengo eta behin konturatu nintzen dekorazioa jantziak zirela. Hemen giroa sortzeko eszenarioetan belar-metak eta gurdiak jartzen ari ziren garai horretan, dantzek berez girorik izango ez balute bezala. Beti saiatu naiz elementu tradizionalekin sortu ditugun gauzek aurpegi bikoitza izan dezaten. Eszenarioan bai, baina eszenariotik kanpo ere dantzatu ditzakegu. Ez da ezer galtzen. Horregatik ia beti gortina beltzak erabili ditut atzean, besterik ez. Jantziak koloretsuak dira, nahi dugun kolore guztia dute. Argiekin handikeriaren bat egin izan bagenu, ziur aski gehiago hondatuko genuen irabazi baino. Xalotasuna bilatu dugu beti eta artifizioak erabiltzea baztertu egin dugu, ez baita interesgarria. Artifizioa erabil daiteke, baina puztu gabe, dantzei eta musikari eroso egoten utziko dien artifizioa bada, baina ez neurriz kanpoko artifizio bat. Ez argiarekin ez ezer. Eta dekoratuak ere saihestu ditugu, dantza bere jantzi eta bere musikarekin utzi, eta horrela atera. Dagoela bera. Eta hondo beltzaren gainean eragin ederra du. Atzealde beltza ondo egindako kutxa bat da, eta horrekin ibili gara. Dantzen balioa jantzien koloreetan eta dantzen indarrean dago. Beti izan dut irudi hori, eta ez dut inoiz banandu dantza pilota jokotik. Indarrez egin behar da dantza, pilotan egiten den bezala, indarrez jokatzen baita pilotan.

- 1987an, Irradaka ikuskizunarekin Argiak aro berri bat ireki zuen. Sormenera bideratuagoa da aro hori?

Beti izan da sormena gure lanean. Adibidez, Jaurrieta 69koa da. Baina egia da 87an Irradaka mugarria izan zela. 84an Therence Novak-ek deitu zidan. Hungariako ejerzitoko konpainiako zuzendaria da orain, baina aurreko etapan estatuko koreograoa zen. 85en jaialdi batera joateko gonbidapena zen, eta urtebete lehenago Budapesten elkartu ginen, beste koreografo batzuekin batera. Ekialdeko Alemaniako koreografo bat, Greziako bat, bulgaro bat… Orduan, zenbait gauzen moldaketa prestatu nuen, tartean durangldeko ezpata-dantza lerro batean. Bueno,  hori 67koa da, Biarritzeko alarderako prestatu nuen. 40 urte egitera doan gauza da, baina ez du indarrik galdu, bere unean zuen indar bera du orain ere. Jaialdi ederra ikusi nuen han, eta dantzen arteko loturak eta moldaketak egiten ikasi nuen. Hurrengo urtean Irradaka estreinatu genuen.

- Euskal dantza tradizionalaren alorrean, badirudi bakoitza bere aldetik ari dabilela. Ez da asmatu indarrak helburu bakarrera bideratzen. Zer gertatu da?

Zer gertatu den? Ba egituratu gabeko herri bat. Arazo politiko benetan larriak izan dituen herri bat. Arazoa enkistatu egin da, eta ataka horretatik atera ezinda geratu gara. Sufrimendu handia tartean. Noski, horrenbeste sufrimendu duen herri batean, esaidazu noiz duen jendeak lasaitasun apur bat, ez nuke normalagoa izateko esango, baina bai behintzat gizalegea ohikoago izateko. Horrekin batera, hemen gertatu dena gaitasun kritiko eskasiaren ondorioa da. Zuk egitasmo bat baduzu aurrera, martxan jarriko duzu. Edozein proiektutan, adibidez nire semeari esaten diot “politika egin nahi duzu? 30 urte dituzu aurretik. 30 urte lan egin behar duzu politika munduan eta akaso iritsiko zara lider izatera. Baina prestatu egin behar da, bestela ez da posible”. Hau izan da nire karrera. Eta orain ari naiz urte askotako lanaren emaitzak jasotzen. Urte horietan emazteak jasan egin behar izan nau, ulertu, eta ulertu ez bada, gutxienez jasan. Marian beti zoragarri portatu da nirekin. Beti nire eskura egon da.

- Luze eman duzu prestatzen

Hemen badira bi gauza bizitzarako balio dutenak. Lehena, ohartzea bizitza zerbait baldin bada, maratoi karrera bat dela. Eta bigarrena aurrezki libreta bat dela, zenbat jartzen duzun, horrenbeste jasoko duzu. Eta horrek ez du atzerabueltarik, alegia, jartzen ez baduzu ez duzu jasoko. Emazteak eta biok asko jarri dugu. Marianek umeak zaindu eta lan asko egin du. Umeak hartu eta dantzak biltzera joaten ginen hara eta hona. Zein da iganderako plana? Seiscientosa hartu, eta 69an, 70ean, Mikelek hilabete batzuk zituela adibidez, uztailean jaio eta urrian Uharte Garazin geunden Faustin Bentaberrirekin jautziak ikasten. Marian-ek musika guztiak apuntatzen zituen, nik urratsak ikasten nituen Faustinekin, eta Faustinen emazteak Mikel zaintzen zuen… eta horrela ibili gara seme-alaba guztiekin. Nik beti prentsatu dut egin dugun guztia estrategia politiko baten adierazpen dela. Ez sigletan eta ez partido politikoetan adierazten ez den estrategia politikoa. Adibidez, 69an Jaurrieta egin genuenean, Nafarroako dantzen lehen jaialdia izan zen, eta Donostian egin zen, Argia taldeak egin zuen. Eta horrekin, herriaren kulturaren erdigunean jartzen saiatu ginen 34an periferian zegoen kultura bat eta jendeak ulertzen ez zuena. 30eko hamarkadan Durangaldeko ezpata-dantzaz Bilboko Eusko Gaztediak egin zuen moldaketa Tuteraino hedatu zen. Baina hori irtenbide gabeko bidea zen euskal kulturarentzat berarentzat. Irteera duen bidea euskaldunok badaukagun multikulturalitatea da. Gu multikulturalak gara. Nola ez gara izango ba! Gure bailara guztiak desberdinak dira bata bestearengandik, eta herri bera dira aldi berean.

- Dantza taldeen ereduak ez du behar bezain ondo funtzionatu…

Nire ustez kolore espezifiko bat falta zaigu. Musika tradizionalak ere soinu espezifiko baten falta du. Orain 40 urte, dantza talde guztiek dantza egitarau berdintsua zuten, denok gauza antzekoak eta berdin samar egiten genituen. Neskak poxpolina jantzia zuten eta arku-dantza, zinta-dantza, makil txiki, sagar-dantza, kontrapasen bat… horixe zen nesken egitaraua. Mutilek, Goizaldin adibidez Gipuzkoako dantzak egiten genituen, Bizkaiko eta Nafarroak gauzatxoren bat, ez oso modu ortodoxoan dantzatuta, eta gauza askorik gehiago ez. Tokian tokiko azterketa lanekin eta dantzak berreskuratzen hasi ginenean, horrenbeste gauza atera dira, zegoen beharrarekin berehala hartu direla, eta orain denbora asko pasa beharko da urak bere onera etorri eta gauzak finkatu daitezen.  Orden apur bat falta zaigu. Inauteri bat jarri nahi dugu, ba inauteri bat jartzen dugu. Dantza zeremonial batzuk egin nahi ditugu, zeintzuk ? Ba hauek. Bikote dantzak egin behar ditugu? Ba beste hauek. Talde batzuk sortu behar ditugu? Nola? Orden hori falta da taldeek orain baino energia gastu gutxiagorekin funtzionatzeko modua izan dezaten. Orain etengabe bilatzen daude, eta berritzen saiatzen  aurretik oinarria asko landu gabe. Denbora pasa beharko da taldeek urte hauetan hartu duten guztia finkatu, zenbait esperimentu, sormen eta rekreazio bigarren planora pasa, eta eustea merezi dutenak indartu eta beste batzuk berreskuratu daitezen.

- Azken urteotan inauteri eta udako hainbat tradizio ulertzeko giltza izan daitekeen proposamen interpretatiboa plazaratu duzu.

Nekazal gizarteek hainbat tradizioren bidez emankortasuna bilatzen dutela esan izan da, eta nik beste ikuspegi bat proposatzen dut. Nire iritziz gaitza uxatzea bilatu dute, eta hori desberdina da. Emankortasuna gauzatuko da gaitzik ez dagoenean. Horrek ikuspuntua aldatzeko aukera eman dit. Dantza asko konjuru dantzak dira, gaitza aldentzeko egiten direnak. Inauteriak hein handi batean horrela ulertzen ditut. Nekazariek beren kezkak jarri dituzte plazan, umore handiz noski, nekazariek zerbait baldin badute umore zentzu zahar eta isekaria baita. Nekazariek badakite, egiten duzuna egiten duzula gauzak beti lehengo tokira itzultzen direla, eta beti itzuli beharko direla betiko kandela, santu, errezo, eta prozesioetara. Eta hala ere, egindako guztiak eginda ere, halako batean badator txingorra eta dena pikutara. Hori badakite, hau milaka urteko kultura da. Kontua da aurrerabidearekin, 200 urteko ilustrazioarekin, munduaren ikuspegi optimista zabaldu dela, baina hori ez da horrela, nekazarientzat ez da izan inoiz horrela.       

- Zure proposamen hau ulertzeko garrantzitsua da folklorearen eta dantza tradizionalaren ikuspegi zabal bat izatea, europako ondare komuna aintzat hartzen duena.

Ondare komun bat dugu Europan, nik uste dut badaukagula ondare komun bat. Hori garrantzitsua da, gure buruarekin lan egin dezakegulako Europaren nortasun zabalagoaren zati bat garela jakinda. Gurea ulertzeko gai baldin bagara, Europako eskalan ere azaldu behar dugu eta zerbait aurkitzen dugun neurrian, zerbait originala bada behintzat, interesgarria da ez guretzat bakarrik, baita gainontzekoentzat ere. Abokoa bukatzen den tokian gu hasten gara eta besteek jarraitzen dute, eta hori interesgarria iruditu zait niri beti.

- Zer moduzko harrera izan dute zure proposamenek?

Zerbait berria proposatzen denean, berritasunaren aurrean, beti alperkeria apur bat izaten da hor sartzeko. Ez da asmo txarra, besterik gabe pentsatu arazi egiten du, ahalegina eskatzen du, eta nork pentsatzen du? Begira zer gertatzen den gaur egun. Telebista, mundu guztiak ikusten duen komunikabidea da, eta zein erraz eta mamituta ematen duen dena. Ez dago inolako arazorik ezer ulertzeko. Apenas dagoen analisirako ezer. 30 minutuko albistegiak egiten dira. Munduko albisteak 30 minutu dira. Beraz, ez dago arazo handirik! Katastrofe bat han, hondamendi bat hemen eta aurrera. Orain, sakoneko arazoak, analisirik ez dago. Orduan, dena horrela ematen bada, eta niri 500 orrialdeko liburukote bat ateratzen bazait, nork irakurri behar du? Nik uste dut denbora pasa behar dela, denbora pasako da, eta poliki poliki joango dira analisiak egiten. Nire liburuak Koldo Mitxelena geratuko dira lo-kuluxka egiten, norbait etorri eta irakurtzen hasi arte., “Urbeltzek hau esaten zuen…”, ikusiko du bera noraino iritsi daitekeen, eta ziur aski eskala sakonagoa izango du eta ni iristen ez naizen tokira jaitsi ahal izango da. Baina horixe da herri batek aurrera egiteko duen aukera bakarra, hau da, beldurrik gabe aurrera egiteko, eztabaidarekin, egiten den guztiarekiko etengabeko kritikarekin, baina eraso pertsonalik gabeko kritikarekin. Horixe baita arazoa hemen, maiz kritika eraso pertsonalarekin nahasten baita.

- Hainbat lan idatzi eta argitaratu dituzu, baina oraindik beste hainbat dituzu buruan…

Urteak aurrera doaz, eta egin dugun hori transmititzeko adina eta obligazioa daukagu. Jende gaztearekin egon naizenean beti egon naiz haien esku, behar dutenerako, ezin da bestela izan, bestela zertarako egin dugu gure lan guztia? Ezin dugu utzi beste batzuek guk pasa ditugunak pasatzen, zerbaiterako pasa ditugu guk. Edozein lanetan bi plano daude, bata pertsonala da, norberaren satisfakzioa. Bestea kolektiboa da, eta ez baduzu talde bat zure lanaren helburu izango dena, ez duzu ezer egiten. Eta guk egia esan kolektibo benetan zabala dugu, interesgarria eta bere buruza ezagutzeko beharra duena. Bere burua ezagutu, dituen balioak aintzat hartu, gorde duen hori, izan dituen itxaropenak eta egun dituenak. Horren alde egin behar dugu.

- Noiz eta nola ikasi zenuen euskaraz?

Gure etxean umetatik entzuna nuen euskaraz mintzatzen. Aita euskalduna zen, Lintzoainekoa, Erro ibarrekoa, baina ama San Martin de Unx-ekoa zen, eta ez zekien euskaraz. 20 urterekin aitarekin hasi nintzen euskaraz ikasten. Berari pena ematen zion guri ez irakatsi izanak. Lintzoianen aitaren familian denek egiten zuten euskaraz. Nik beti jakin nuen euskalduna nintzela eta zerbait falta zitzaidala. 19 urterekin Maria Dolores Aguirrerengan joan nintzen euskara ikastera. Ezin izan ninduen hartu, Avenidan bizi zen, medikutan zebilen,… Beraz, Nemesio Etxaniz-engana joan nintzen, bere etxera joan eta harekin hasi nintzen. Nere kontura jarraitu nuen estudiatzen Zabala-Arana gramatikarekin, eta aitarekin. Aitak hiztegi oso aberatsa zuen. Gauetan galdetzen nion, “Aita, hau zer da?” “Hau, ilea. Baina, zuk orain duzu moduko ilea bada, orduan, kalfarra”. Hizkuntza errespetuz erabiltzen irakatsi zidan, eta hitz asko ikasi nituen berarekin. Gero, noski, aditzak falta zitzaizkidan… Berarekin ikasitako hitz eta esamoldeak ditut oraindik, eta horregatik batzuetan jendeak hizketan entzuten nauenean ez du jakiten non kokatu, “zu nafarra zara?” Hizkera berezia baitut. Gero Mikel jaio zenean berarekin hasi nintzen askatzen. Etxera etortzen ziren lagun batzuk, Benito [Lertxundi], Jose Angel Irigarai, eta bestek euskaraz egiten zuten, eta nik belarria jartzen nuen.

- Benito Lertxundien zenbait kanta ezagunen hitzak zeureak dira. Nola da hori?

Marianek soinua jo zuen Benitorekin urte askotan, ez dakit 8 edo 9 urtez edo, 76tik 85era edo. Hasierako emanaldietan Marian-ekin joaten nintzen ni, baina denborak aurrera egin ahala, etxean geratzen nintzen neska-mutilekin, afaria eman, ohera sartu ta nik lanean jarraitzen nuen. Orduan poema batzuk idatzi nituen, batzuk ez dira oso onak, baina beste batzuk ez dira hain txarrak ere… Nik hori idazteko bakardadea behar dut, eta inspiratuko nauen zerbait baino, motibazioa, eta hori musikala izan behar da beti. Diskak jartzen hasi, eta “hau bai ederra”, orduan hasten zaizkit ateratzen hitzak, bata besteren atzetik, eta poema bat ateratzen da. Berridazten dut, berriz irakurri, kendu eta jarri, eta hurrengo egunerarte lo egiten uzten dut, eta biharamunean fresko badago oraindik, ba ondo dagoen seinale, baina bestela berehala baztertzen dut. Poema sorta bat idatzi nuen, eta batzutan Benito gaueko hamarretan etortzen zen, kafe bat hartu, eta goizeko hirurak jotzen ziguten diskak jartzen, hizketan, eta orduan “poema hau zer iruditzen zaizu? Aurrekoan idatzi nuen”, “Edo, aizu hau emango zenidake?”, eta horrela, gauza batzuk hartu eta gorde egin zituen, eta bidea eman die, nik egiterik izango ez nuena, eta asko eskertzen diot egin duena.

- Horietako batzuk ia-ia himnoak bihurtu dira, Urrundik heldu naiz, Baldorba…

Baldorba…  Gure birramona Mina Olletakoa zen, Valdorbakoa. Etxetxo bat genuen han, eta bertan ginela komentatu genuen, gogorra izan behar dela, herriska horietan, adinekoek ikustea nola herria desegituratzen dihoan, hizkuntza galdu, erreferenteak galdu, baloreak… Bilobak aitonengana joan eta elkar ezin ulertu. Eta hortik sortu ziren poema batzuk. Valdorbako nire arbaso guztiek, Mina amatxirarte euskaraz hitzegin dute. Arraioa! Nola galdu daiteke 30 urtetan 18.000, 15.000, 6.000 edo auskalo zenbat urte dituen ondare bat! Izugarria da, eta horregatik Olletan poemak ateratzen ziren, Marian-ek soinua jo eta horrela...

- Oteiza fundazioko kide zara. Nahikoa burukomin eman dizkizue fundazioaren gora-beherek?

Bai, arazo asko sortu dira. Badago Oteizari errespetatu behar zitzaion gauza bat, eta hori zen bere ondoan izatea. Lehenengo eta behin Oteiza ikonoklasta bat da, ezarritakoaren aurka dago, eta beraz, ez da zilegi bere alde egotea, bere irudia, bere ondarea eta uzten duen guztia gurtzea, horri buruzko jarrera garbi bat erakutsi gabe. Fundazioa, fundazio pribatua da, eta hori oso garrantzitsua da. Fundazioa ez da Nafarroako Gobernuarena, eta museoa ere ez. Museoa, Nafarroako Gonbernuak fundazioarekin hartutako konpromezuaren emaitza da, Jorgek bere ondarea uzten du eta Nafarroako Gobernuak museoa egiteko konpromezua hartzen du. Azken izendapenen kontuarekin adibidez, errespetu guztiekin baina ezin da horrelakorik egin, ilegala da. Jorge Oteizak fundazio bat egin zuen eta kideak zeintzuk ziren esan zuen, eta estatutoetan esaten denez norbaitek uko egin edo hiltzean aldatu daiteke, ezin da besterik egin. Jorgek nahi izan balu beste batzuk izendatuko zituen. Eta ez naiz bataren eta bestearen izaera baloratzera sartzen, hori ez baita auzia. Bere borondatea errespetatzea da kontua, eta ez Oteizaren museoa eta fundazioa Nafarroako Gobernuaren kultura sailaren eranskin bihurtzea. Pribatua da, eta egin kontu horrek duen garrantzia, fundazioak du ondare hori kudeatu eta egoki deritzon norabidea emateko ardura. Baina noski, presidente jaunak bi eskuekin bozkatzen duenez, ez dago ezer egiterik, eta justizia ez bada sartzen jai dugu, eta justiziarekin oso zaila da, espazio pribatu batean sartzea, azkenean modu batera edo bestera ordaindu egingo duzu, epaiketak ordaindu, abokatuak ordaindu. Baina egoera benetan surrealista bihurtu da. Norbaitek esan dezake “ba museoa ederra iruditu zait”, eta edozein erakusketa egiten dela ere, ziur naiz ongi egongo dela, baina horretan ni ez naiz sartzen. Ederra litzateke! Hori bakarrik falta zaigu, Jorgek dituen pieza ederrekin, ba benetan oso txarra izan beharko litzateke gaizki geratzeko. Dena ondo egon daiteke, baina hori ez da auzia. Auzia hauxe da, hau fundazio pribatua da eta Jorgeren desioen arabera bideratu behar da.

- Ikuskizun berrirako asmoak?

Lau ideia ditut buruan. Ez da gauza oso desberdinak egiteko, egiten ditugun gauzen kolorea piska bat aldatzeko baizik. Nik ez dut dantza katalogo bat osatzeko helbururik, asmatutako dantzarik ez behintzat. Niri ez zait asmakuntza asmakuntzagatik interesatzen. Asmatu hitz iraingarria iruditzen zait. Orain, esaten badidazu goazen sortzera… hori beste gauza bat da. Sormenak sortuko duzun horrekiko debozio bat eskatzen du, eta atzera egiten jakitea, eta gauzak erretiratzen jakitea, eta hau eta hura jarri, horixe da sormen prozesu bat. Baina ez dut sormen katalogo bat egiteko helbururik. Hori bai, zerbaitek balio dezakeela ikusten badu, gauzatu egin nahi dut. Baina balio duenagatik. Bestela ergel bat nintzateke, kriterio bat jartzen saiatu, zure buruagatik? Hori ergelkeria da. Sormenak egin daitezke dantzaren barruan, baina lehenengo oinarri hori ezagutu behar duzu, zure tradizioa berregiten jarraitzeko aukera ematen dizuten osagai horiek ezagutu  behar dituzu.

Oier Araolaza

2006ko irailaren 12an, Berria egunkariaren Igandea gehigarrian argitaratu da elkarrizketa honen bertsio laburragoa.