Lamiako Maskarada 1978. urtean sortu zen eta 1979ko maiatzaren azken ostiralean lehen antzezpena egin zuen. Euskal Herriko mitologia berreskuratzen duen jai berezia da Maskarada, non herri partaidetza osagai nagusietako bat den. Lamiako padura inguruak lamien izena hartu zuen, herri kondairak azaltzen duenaren arabera lamiak bertan elkartzen baitziren. Hain zuzen ere, kondairak lamiek lamia bihurtu zuten Prudentzia izeneko emakume baten istorioa kontatzen du. Zenbait mende geroago, Lamiako Maskaradak mitologiako alegiazko izaki hauek urtero gogora ekarri eta berriro haragitzen ditu jai itxura emanez maiatzeko azken ostiralean. Lamiako Maskaradak gure iraganaren atal mitologikoak jai itxuraz antzezten ditu eta lamien kondairan oinarrituta, Euskal Herriko mito desberdinak batzen eta biltzen saiatzen da, jai batean aurkeztuz; musikak eta dantzak mitoak eta herria elkartzen dituzte berezko nortasuna emanez. Maskaradaren esanahia ondo ulertzeko inauteri arruntetatik desberdindu beharra dago, esanahi desberdinak baitituzte. Bataren eta bestearen ezaugarri komuna paganotasuna da. Hala ere, inauteriak garizumaren hasieran izaten dira eta elementu bat sutara botatzen da erruak ordaintzeko. Maskaradan, ordea, elementu hau ez da beharrezkoa eta urteko edozein egunetan ospa daiteke, solstizioak, ekinozioak eta maiatzeko jaiak une egokiak diren arren. Lamiako Maskarada ospatzeko eguna ostirala da, zehatz-mehatz, maiatzeko azken ostirala. Izan ere, Ostiral hitzaren etimologia kontuan hartuz, egun hau jainkotasunari eskaintzen zitzaion eta ilargiarekin ere lotuta zegoen. Gainera, sorginak ostiralean biltzen ziren akelarrea egiteko ilargipean, eta ostirala zen Sugaar, Mariren senarra, hura orraztera kobazulora joaten zen eguna.

Lamiako Maskarada hiru atal ezberdinez osatuta dago. Lehenik, arratsaldeko 17:30etik aurrera Langileria kaleko eta Gaztelueta igoerako bidegurutzetik kalejiran abiatuko dira Lamiakoko metro geltokiraino, Maiatza izeneko pertsonaia buru delarik, eta atzetik erraldoiak, fanfarrea eta herriko jendeak osatutako katea, Lamiako Maskaradaren etorrera herrian zehar iragarriz. Arratsaldeko 18:00ak inguru, adarraren soinuaz batera, Sugaar Mari orrazten agertuko da Lamia estatuaren ondoan, eta biek Udaberri dantzatuko dute bertan, bigarren atalari hasiera emanez. Ondoren, Txoperarako bidean zehar Mari eta Sugaar jabe nagusiek pertsonaia natural eta mitologikoak hartuko dituzte, horrela jaian sartzeko eta ondorengo akelarrean gonbidatuak izateko. Bien bitartean, Prudentzia ere jarraigoan dabil, jendearen artean galdutako semeaz galdezka. Azken zatia gaueko 22:30ean inguru hasten da Lamiakoko futbito zelaian, bildutako pertsonaia guztiek akelarre baten jai giro magikoa sortuz. Alde batetik, akelarrean Prudentziaren kondairak bizia hartzen du, Antonio Trueba-ren “El canto de la Lamia” izeneko istorioan, Jesús Basañezen “Lejona, Anteiglesia Vizcaina” liburuan agertzen dena. Lamiek Prudentzia hauetako bat bilakatzen dute eta Lamiadantza elkarrekin dantzatzen dute, Sugaar, haien nagusia buru delarik. Beste aldetik, zati honek esanahi sozial handia du, paganismoaren eta kristautasunaren arteko enfrentamenduaren bidez irudikatzen dena, eta, hurrenez hurren, gako nagusiak diren txalaparta eta elizako kanpaiak dira horiek ikur. Honela, Abadea (elizako burua) Ieltsuk aldarrikatzen dituen herriaren batasunak eta ohiturek garaitzen dute, Mari buruzagi dutelarik.

Kondairak dioenez, XVII. mendearen hasieran, Prudentzia  Berriz mendian bizi zen gazte bat zen eta ondoko baserri batean Martin bizi zen. Laiatzeko garaian lanerako biltzen ziren eta hortik maitasuna sortu zen. Ezkondu egin ziren eta handik gutxira, Prudentzia haurdun zegoela, Martin gaztainondo batetik erori eta hil egin zen. Handik hilabete batzuetara euren semea jaio zen, Inazio. Prudentziak ahalegin handiak egiten bere semea hazi zuen eta bere aitaren tradizioa jarrai zezan saiatu zen, hots, lurra lantzea. Baina soroen jabea izateko adina zuenean, uko egin zuen eta baserria salduz, itsasoratu egin zen, bere ilusiorik handiena. Prudentzia triste geratu zen, Martin zetzan gaztainondoaren ondoan, zerumugari begiratuz bere semearen untzia desagertu arte. Arratsalde batean, Berriz mendian zegoenean, bela zuri bat ikusi zuen eta orduan, korrika, baso eta padurak zeharkatuz Ondizeko ihitzetaraino heldu zen. Txalupa ondoan zegoenean, minezko garrasia emanez lurrera erori zen. Bere bihotzak engainatu egin zuen, ez zen Inazioren txalupa. Ahal izan zuen moduan etxera iristen saiatu zen eta Ondizeko ihitzetan hil zen. Momentu horretan lamien kantua entzun zen eta esaten da Prudentzia haietako bat bilakatu zela. Kantu goxo eta berezi hau mendi hauetako semeren bat Ibaizabalen urak uzten dituen itsasontzi batean urruntzen den  guztietan entzuten da. Ordutik, Ondizeko ihitzei Lamiako Hondartza izena eman zitzaien eta hortik dator gure auzoaren izena.