Marmutx: kaskarotak, John Churchill eta mendira igo zen hartza

1709. urtean bataila odoltsua gertatu zen Malplaquet-en (Frantzian). Britainia Handiko gudalosteak alde batetik eta Frantziakoak bestetik borrokatu zuten, Espainiako Ondorengotza Gerraren (1701-1715) bataila gordinenetakoan. Britainia Handiko armada Marlborough-eko Dukeak gidatzen zuen. Britainiarrek irabazi zuten bataila (36.000 hildako eragiten dituen bataila bat inork irabazi dezakeela sinestuz gero....) baina frantsesek pentsatu zuten Malrborough-eko Dukea hiltzea lortu zutela, eta bataila galdu arren koplak atera zizkioten etsaiaren buruzagiari. John Churchill, Marlborough-eko Dukea ez zen batailan hil, baina hori pentsatuta egin zuten kantak arrakasta handia izan zuen eta berehala zabaldu zen Frantzian barrena. Honela zioen lehen zatiak:

Marlbrough s'en va-t-en guerre,
mironton, mironton, mirontaine,
Marlbrough s'en va-t-en guerre,
Ne sait quand reviendra.

Ez Frantzian bakarrik, Espainian, Alemanian edo Ingalaterran arrakasta itzela izan zuen kanta eta itzulpenak eta bertsioak sortu ziren. Ingalaterran:

Malbrook the Prince of Commanders
Is gone to war in Flanders,
His fame is like Alexander's,
But when will he ever come home?
Mironton, mironton, mirontaine.

Ingalaterran bertan, doinu berarekin kantaren beste aldera bat sortu zen: For he is a jolly good fellow. Eta horren itzulpena oso ezaguna da Espainian: Es un muchacho excelente. Baina jatorrizko letrak ere bere bidea egin du doinuaren aldaera batekin:

Mambrú se fue a la guerra,
¡qué dolor, qué dolor, qué pena!,
Mambrú se fue a la guerra,
no sé cuándo vendrá.
Do-re-mi, do-re-fa,
no sé cuándo vendrá.

Marlborough izenaren eraldaketak ekarri ditu beste kantu eta dantzen izenak: Marlbrough, Marmouch, Marmutx edo Mambrú. Eta kanta zabalduta badago, dantza forman ere bere bidea egin du. Uztaritzeko kaskarotek makila-dantzen artean egiten dute marmutx. Ikusi ondoko bideoan, 2:20tik aurrera.

Errioxako Anguianoko dantzarientzat makila-dantza bat da Mambrú:

Zamoran, Muelas del Plan-eko makila-dantzen artean ere badago Mambrú izeneko bat:

Marlborough-i barre egiteko kanta Malplaquet-en batailaren ondorioz sortu zela esan dugu, baina doinua zaharragoa dela pentsatzen da. Beste zenbait kanta ere doinu berarekin kantatzen dira eta horietako bat haur kanta oso zabaldua da: The Bear Went Over the Mountain edo Mendira igo zen Hartza.

Kantu honen inguruan, Don Yoder folklore ikertzaile alemanarrak dio Estatu Batuetan ezaguna den Groundhog Day edo Marmotaren egunaren pareko Europar tradizioarekin lotuta egon daitekeela. Alegia, Europako ele zaharra da Kandelaria egunean (otsailak 2) Hartza leizetik atera eta zeruari begiratzen diola negua bukatzear dagoen ala oraindik leizera itzuli behar duen erabakitzeko. Kanta hau horretaz ari da Yoder-en ustez, Hartza mendi gainera igotzen da zer datorren ikustera, pronostikoa egitera. Hartzaren Kandelaria eguneko irteera horrek inauteriaren hasiera markatzen du hainbat tradiziotan, eta beraz, Uztaritzeko kaskaroten marmutx eta inauteri dantzetara itzularazten gaitu honek.

Gasteizko bataila eta Beethoven

Doinu horrek Euskal Herrian dituen ainguren artean bada beste bat ere: Gasteizeko bataila eta Beethovenek horren oroimenez egindako konposizioa. 1813an ingeles eta frantses gudalosteen arteko gudaren bataila erabakigarria borrokatu zen. Wellingtonen gidatutako armada ingelesa nagusitu zen eta frantziarrek mendean hartuta egin zuten ihes. Gasteizko batailaren oroimenez Beethovenek opus 91 izenekoa ondu zuen eta bertan marmutxen doinua sartu zuen, aurretik frantsesek ingelesei trufa egiteko baliatu zutena eta oraingoan Napoleonen gudalosteari kontrako norabidean etorri zitzaiena.