Uztailaren 25a, Santiago eguna, Elizondo

Goizeko hamaika terdiak aldera iritsi gara Elizondora. Kanpoaldeko aparkaleku batean kotxea utzi eta herri aldera abiatu gara. Meza hasia da jada, hamaiketan hasten baitzen. Herriaren kanpoaldeko kaleetan ez da ia inor ageri baina elizara gerturatu ahala gero eta jende gehiago ikusten da kaleetan, zapi koadrodun txuri urdina soinean zutela. Hor inguruko tabernak ere kanpoaldekoak baina beteagoak daude. Eliza errepidearen eskuin aldean dago, hesitutako belardi batek inguraturik. Belardi barnera sartzeko atea eta eliza ataria harrizko bide zabal batez loturik daude, eta, hala, belardiak bidearen bi aldeetan daude kokatuta. Bide horretan jende talde txiki bat dago, meza bukatu zain. Eliza atarian lau erraldoi daude lerro batean kokaturik, elizarekiko paralelo, barruan jenderik ez dutenak eta lurrean utzirik daudenak. Erraldoiak izakita buruhandiak ere ez dabiltza oso urruti, han dabiltza umeekin jolasean elizaren pareko errepidearen beste aldean bai eta plazan ere. 

Meza eguerdiko hamabiak baina zertxobait lehenago bukatu da. Une horretan, mezatik ateratako jendea eta kanpoan zain zegoena elizako belardietan pilatu da, erdiko bidearen ertzetan kalejira ikusteko asmoz. Gu ere jende multzo horren artean kokatu gara. Kalejira hasi da. Banda pasa da lehenengo, “eusko” doinua joaz. Ondoren, erraldoiak igaro dira dantzan. Plazara iritsi garenean jendea jada hasia zen mutil dantzak dantzatuko ziren tokiaren inguruan zirkulu bat egiten horiek ondo ikusteko asmoz. Plazaren alde batean grada moduko eserleku batzuk daude. Eguzki galdatan dauden arren, toki gutxi geratzen dira libre. Plazaren beste aldean, eta, txosnen parean, sei erraldoiak utzi dituzte lerro batean plazaren erdigunera begira eta jendeak osatutako zirkuluaren ia erdian. Ikusleak berriz ere moldatu behar izan diran plazara, dantzak ikusteko grina izanez gero. Dantzak ikusteko osatutako zirkuluan jende dezente dago, hiru bat ilarako zirkulua osatu da. Plaza inguruan dantzak ikusteko asmoz ere badago jendea, atzean daudenak petrila eta banku batzuetan igota.

Bada ikusleen artean halako zurrunbiloa. Gure alboan emakume bat dago, hamar urte inguruko haur batekin. Zirkuluaren barnealdean dagoen beste emakume batek ea dantzatuko duen galdetu dio. Ezezkoa erantzun dio, belauna izorratua duela eta ezin duela. Orduan, beste emakumeak berak baietz dantzatuko duela eta ea poltsoa dantzatu bitartean gordeko liokeen galdegin dio. Baiezkoa erantzun, poltsoa eman eta han joan da bueltan plazaren erdigunean sortzen ari den dantzarako zirkuluan bere burua kokatzera. Bien bitartean haurrak gosea duela eta amari behin eta berriz esaten dio handik joan nahi duela eta gose zela. Amak, ordea, mutil dantzak ikusi nahi ditu eta ez dion ia jaramonik egiten, dantzak ikusi nahi dituela eta gero joango direla esan dio. Inguruan entzuten diren elkarrizketetako batzuk euskaraz diren arren, beste hainbat gaztelera hutsean dira. Hala ere, dantzara irten zirenen artean elkarrizketa ia guztiak, edo agian guztiak, euskaraz dira. 

Plazan osatutako zirkuluaren barnealdean jada mutil dantzak dantzatzeko borobila osatzen ari dira hamar bat pertsonaren artean. Hala, kalejira plazara iritsi eta hamar bat minuturen ostean txistulariak musika jotzen hasi eta dantzak hasi dira. Mutil dantzak borobilean egiten diren dantzak dira baina beti ere borobila irekia mantentzen da. Horrela, nahiz eta aipatu bezala hasieran hamar bat pertsona inguru zebiltzan dantzan, dantzek aurrera egin ahala gero eta jende gehiago batzen hasi da dantzara. Dantzarien arropari dagokionez adinaren arabera badira desberdintasunak. Helduen arropa zainduagoa da. Gizonak galtza luze eta alkandorarekin jantzita daude, arrantzaleen tankerako zapi txuri-urdina lepoan dutela. Emakumeei dagokienez aldiz, arroparen aldetik bakarra da nabarmen beste dantzariengandik bereizten dena. Horrek, justu-justu belaunak estaltzen dizkion mahoizko gona bat du soinean. Dantzari gazteagoek kaleko eguneroko arropa dute soinean, noski zapi txuri-urdinak jaietan daudela gogorarazten digu. Dantzaririk gazteenak hogei urte inguru izango ditu, umerik ez dago dantzan. Hainbat haur ikusle moduan daude borobilean kokatuta eta petriletara igota dantzak ondo ikusteko. Beste batzuk aldiz, plazaren izkinako postuetan eta buruhandien inguruan dabiltza, dantzei jaramonik egin gabe, nahiz eta plazaren bueltan jarraitzen duten festaren erdigunetik aldendu gabe. 

Mutil-dantzak nahiz eta itxuraz dantza errazak diruditen ez dira pentsa dezakegun bezain sinpleak. Zailtasun nagusia da buruz dantzatzen direla, eta haien egitura irregularraren ondorioz beharrezkoa dela dantzariek halako memoria ariketa bat egitea dantzatzen ari diren bitartean. Hori dela eta dantzarien artean halako kontzentrazio giro bat sortzen da, era berean mutil-dantzei erritualtasun giro bat ematen diona. Agian erritual izaera horrek eragina izan du mutil-dantzetan emakumeen parte hartzearen inguruko gatazkan, garrantzia berezia baitute bertako herritarrentzat. Aurrerapausoak eman diren arren oraindik ere gatazkaren txingarrak ez dira guztiz itzali.

Momentuko nire sentsazioa emozioa izan da. Edozein herritako jai garrantzitsuetako ekitaldi edo errituetan emakumeen parte hartzea onartzen denean, trabekin edo trabarik gabe izan dela ere, emozioa nabaria da niretzat. Hondarribian oraindik lortu ez dugunaren islada baita eta behin eta berriz gogora ekartzen dit alardearen inguruan oraindik ere bero-bero dagoen gatazka. Beraz, horrelako momentuetan beti edo ia beti hunkitzen naizen moduan, momentu honetan ere hunkitu naiz. Hala, hausnartzen hasi naiz mutil-dantzak une horretan dantzatzen ari diren emakumeen inguruan. Nire buruari galderak eginaz. Ibiliko ote ziren haiek gatazkaren une gogorrenetan dantzara sartzeko asmotan? Dantzan? Hasieratik egongo ote ziren emakumeen parte hartzearen alde? Dantzatu zuten lehenengo emakumeetakoak izango ziren? Irainak eta mespretxuak jasan zituztenak? Etab. Horrela ibili naiz nire buruarekin bueltaka denbora tarte batez, emakume helduenei miresmenez begira, agian horiek borrokaren erdigunean egongo ez baziren ere. 

Lehenengo dantzak bost minutu pasatxo iraun ditu. Bukaeran denek txalotu dute, bai ikusle eta bai dantzariek. Bigarren dantzarako jada borobila handitzen hasi da gero eta jende gehiago sartzen da eta dantzara. Lehen dantzaria gizon heldua da eta bigarrena emakumea. Azkena, aldiz, mutil gazte bat da. Bigarren dantzan bada momentu bat non dantzariek bi txalo egiten dituzten. Une horretan publikoaren artean dagoen hainbat pertsonek ere txalo horiek egin dituzte, hala, haien buruan era batera edo bestera dantzetan eta festan barneratuz. 

Dantzak bukatzen ari direla handik alde egitea erabaki dugu. Plazatik irteteko jende mordo baten tartetik pasa behar izan dugu. Elizaren paretik pasa garenean txistu soinua entzun dugu. Hala, bertara hurbildu eta hesi atzetik ikusi dugu elizaren kanpoaldeko ezkerreko aldean talde txiki bat dantzan ari dela. Jakin bagenekien mutil dantzetan emakumeek dantzatzea nahi ez zutenen erresistentziak oraindik ere bazirela eta elizaren lur pribatuetan dantzatzen zutela gizonezkoek soilik. Baina jakitea eta ikustea ez da gauza bera. Beraz, gerturatzea erabaki dugu. Gehienez ere hamar bat gizonek osaturiko taldea ari da dantzan. Inguruan hainbat emakume eta bi familia daude haurrekin, U forman dantzariak inguratuz. Ikusle horiez gain izkina batean emakume gazte talde bat dago bost bat pertsonak osatuta. Gu iritsi eta berehala emakume talde hori “gora borroka feminista” oihuka hasi da, mutil dantzetan emakumeen parte hartzearen gatazka oraindik guztiz konponduta ez dagoela gogoraraziz eta elizako lur pribatuetan egiten ari diren mutil dantzak baztertzaileak direla salatuz.

Aldarri feministak gizonak dantzan ari zirela hasi dira. Ikusleen artean dauden hainbat emakume erabat muturtu dira. Dantza bukatu eta horrekin batera garrasiak ere isildu dira. Pare bat ikusle emakumek zapuztuta eta marmarka alde egitea erabaki dute. Bi gurasok eta haur batek osatutako familia batek ere alde egitea erabaki du, aldarrikapen feministak egin dituzten emakumeen kontrako hitzak marmarka. Nire irudipena izan da mutil-dantza baztertzaileak ikusten ari diren ikusleen artean badagoela halako sentsazioa jaiaren erdigunetik kanpo dauden arren, jaia haien moduan ospatzen ez dietela uzten. Ez dietela bakean haien mutil-dantzetaz gozatzeko aukerarik eman eta gatazkarekiko neke puntu bat ere badagoelako sentsazioa izan dut. Hainbat ikuslek alde egitea erabaki dute eta dantzak momentu batez ere gelditu egin dira. Dantzak bukatu zirelakoan eta presaz alde egitea erabaki dugu.