Edukira salto egin | Salto egin nabigazioara

Tresna pertsonalak
Hemen zaude: Hasiera Komunitatea Aritz Ibañez Lusarreta Yanza yauci, zortzitan sinple eta burrunba dantza, 1920an Iruñean

Dokumentuaren akzioak

Yanza yauci, zortzitan sinple eta burrunba dantza, 1920an Iruñean

Yanza yauci, zortzitan sinple eta burrunba dantza, 1920an Iruñean

Luzaideko bolantak 1920ko uztailaren 18an Iruñeko zezen-plazan dantzan. Iruñeko udal artxibategia. Arazuriren bilduma

Dantzanen jadanik argitaratuak genituen 1923 aurrekoak behar zuten Iruñeko zezen plaza zaharreko dantza argazki misteriotsu hauek. Iruñeko udal artxibategian ikusi nituen lehenengoz, beraz, Iruñekoak behar zuten, bai. Jose Joaquín Arazuri mediku argazkizale iruindarraren bildumakoak dira, gainera. Baina zezen plaza hori ez da egungoa, beraz, plaza zaharrekoak behar zuten eta hartara, 1923 aurrekoak, esan bezala (orduan eraitsi baitzuten plaza hura). 

Konfinamenduko ordu luzeak nolabait bete behar ditugunez, atzoko arratsaldea egunkari zaharretako hemeroteka digitaletan kuxkuxeatzen eman dut, dantzari buruzko erreferentzien bila. Eta halako batean, Diario de Navarrako portada honekin egin dut topo:

Diario de Navarra - Eusko Ikaskuntzaren II kongresua
Diario de Navarra - 1920-07-18

Iruñean ospatzekoa zen Eusko Ikaskuntzaren II. kongresuaren egitarauari buruz ari da —Oñatiko sortze-kongresuaren ondokoa, alegia, efemerideari tarte handia eskainiz. Hartara, dantzari buruzko erreferentziak topatzeko begia zorroztu behar izan dut, eta hara!

Diario de Navarra - Eusko Ikaskuntzaren II kongresua - dantzak
Diario de Navarra - 1920-07-18

El festival de esta tarde
Esta tarde a las cuatro y media se celebrará en la plaza de toros un festival de danzas típicas de Navarra con sujeción al siguiente programa:
Primero.- Desfile de todos los danzantes con acompañamiento de músicas típicas.
Segundo.- Danzas de Valcarlos:
A. Volant danza.
B. Yanza yauci.
C. Contra danza en tres tempos
a) Txilo... txilo... txilo.
Tercero.- Danzas de Leiza:
A. Ingurutxo.
B. Zorziko.
C. Soka-danza.
Cuarto.- Danzantes de Ochagavía:
A. Pañuelu-danza.
B. Errekea danza.
C. Makila danza.
D. Burrumba danza.
E. Pañuelu danza.

Quinto.- Danzantes de Suberoa
A. Gavota.
B. Satan danza.
C. Bassoko danza.
D. Aitzina danza. (Dantza hau jan zuten DN-ko programan)
E. Zortzitau simple.
F. Monei'udak.

Además tomarán parte en este festival las bandas de música de los regimientos de la Constitución y América, «La Pamplonesa» y la de San Juan de Pie de Puerto, (esta acompañará a los danzantes de Valcarlos), chunchuneros, gaiteros, etc.

 

Iruñeko zezen plaza, 1920, Luzaide, Leitza eta Otsagabiko dantzariak... Arazuriren agazki zahar horietako dantza ikuskizuna behar dute zalantzarik gabe!

Argazkiak eta testua harremanean jarririk, hainbat gauzek deitu didate arreta. Gaur egunean ez bezala, irudi luke Luzaideko bolant saldo handiak kaskak janzten dituela buru gainean eta ez bonetak. Programan agertzen direnez gain, Dantza-luzea ere dantzatu zutela erakusten du argazki honek.

Iruñea-1920_Eusko-Ikaskuntza_Luzaide-1
Luzaideko bolantak dantza-luzean, 1920ko uztailaren 18an Iruñeko zezen-plazan dantzan. Iruñeko udal artxibategia. Arazuriren bilduma

Leitzar dantzari saldo handiak ingurutxoa, zortzikoa eta soka-dantza eman zituzten. Gaur egun Leitzako soka-dantza eta zortzikoa elkarrekin ikustera ohituago gaude baina garaian ongi ezberdinduak ziren eta soka-dantza adibidez, tarteka baizik ez zuten egiten. Juan Antonio Urbeltzek La danse basque liburuan dioenez, Jose Perurena leitzarrak soka-dantza zortzikoekin —hau da, billantzikoekin— tartekatuta deskribatzen zuen eta ondotik, ingurutxoa zetorren. Bitxia egiten dena da ekitaldiaren programan dantza sortari ematen dioten ordena, ohikoaren kontrakoa baita.

Iruñea-1920_Eusko-Ikaskuntza_Leitza-1
Leitzako dantzariak billantzikoa (edo zortzikoa) dantzatzen 1920ko uztailaren 18an Iruñeko zezen-plazan dantzan. Iruñeko udal artxibategia. Arazuriren bilduma

Iruñea-1920_Eusko-Ikaskuntza_Leitza-2
1920ko uztailaren 18an Iruñeko zezen-plazan dantzan aritu ziren leitzar dantzariak. Mundo digital aldizkaria

Otsagabiko dantzarien kasuan, deigarri egiten ahal zaizkigu dantzen izendapenak: Errekea danza, Makil danza eta Burrumbu danza. Rosa Villafranca eta Angel Mª Aldaiak Otsagabiko dantzei buruz idatzitako liburuan begiratu eta gaur egun Enperadorea, Dantza eta Modorro izenez ezagutzen ditugun dantzak lirateke duela 100 urte Iruñeko plazan dantzatu zituztenak.

Villafranca eta Aldaiaren liburuan beste bi bitxikeri ere topatu ditut. 1920an egin zuten Otsagabiko dantzariek dokumentaturik dagoen lehen irteera herritik kanpo dantzatzera, hau hain zuzen ere. Gainera, dantzen zerrendan ageri den pañuelu-dantzetako bat zaraitzuar jantziz apaindutako emakumezkoekin batera dantzatu zuten emanaldi hartan.

Iruñea-1920_Eusko-Ikaskuntza_Otsagabia-1
Otsagabiko dantzariak 1920ko uztailaren 18an Iruñeko zezen-plazan dantzan. Danzas de Ochagavía - 300 años de Historia

Otsagabiko dantzariak 1920ko uztailaren 18an Iruñeko zezen-plazan dantzan. Iruñeko udal artxibategia. Arazuriren bilduma
Otsagabiko dantzariak 1920ko uztailaren 18an Iruñeko zezen-plazan dantzan. Iruñeko udal artxibategia. Arazuriren bilduma

Iruñea-1920_Eusko-Ikaskuntza_Otsagabia-2
1920ko uztailean Iruñeko zezen plazan aritu ziren Otsagabiko dantzariak. Danzas de Ochagavía - 300 años de Historia

Dantzari zuberotarren —Maulekoak— argazkirik ez dut topatu, tamalez. Alta, haien errepertorioan bada bitxikeririk. Sinple lauetan ados, baina Zortzitan sinple? Guilcherrek argitzen digu gaur egun ezezaguna zaigun jauzi honi buruzko informazioa, bere La tradition de danse en Béarn et pays basque français liburuan. Urratsen lehen sekuentziak ematen dio izena dantza-jauziari —nahiz eta sinple lauetan eginez ere has daitekeela dioen. Pettarrean soilik bildu zuen Guilcherrek jauzi hau, eta Moneinak-en segida gisa ere erabilia zela adierazten du. XVIII. mendeko La galopade izeneko kontra-dantzaren doinuarekin antzekotasun handia duela ere esaten du Jean Michel Guilcherrek eta partitura eta urratsen segida ere ematen dizkigu. Miguel Angel Sagasetak ere bildua du bere Luzaideko ddantzak liburuan. Pierre Laharregueren bilduman 'Hatcha Pello' izena hartzen du dantza honek eta Jean Dominique Julien Sallaberry mauletarrarenean aldiz, 'Makhila dantza'. Izan ere Zuberoako makil-dantzaren doinuaren aldaeratzat ere har genezake Zortzitan sinple hau.

 

Zortzitan sinple_ partitura
Zortzitan sinple jauziaren partitura

Kongresutik hilabete batzuetara bertan jorratu eta gertatutakoen kronika idatzi zuen Eusko Ikaskuntzak, dantza jaialdiari inguruko informazioak barne. Lau zaldizkok ireki zuten kalejira. Haien atzetik Luzaideko hogeita hamasei dantzari korodun eta Leitzako beste hogeitabi bikote. Otsagabiko boboaren zirikatzeko gogoa ere azpimarratzen du testuak. Kronistaren arabera bertan eskainitako dantzak ez ziren ezagunegiak, antza, Iruñeko publikoarendako. Hona hemen dantzei buruzko pasarte osoa:

Festival de danzas típicas en Navarra. — A las cuatro y media de la tarde comenzó en la Plaza de Toros una preciosa fiesta, exhibición de típicas danzas de diversos pueblos de Navarra, que fué para la gran mayoría de los vascos allá reunidos, una revelación: aquellos bailes de nuestra propia casa nos eran desconocidos casi en absoluto. El desfile fué brillante. En él tomaron parte las bandas del Regimiento de la Constitución y de América, La Pamplonesa, la charanga que vino con los danzantes de Valcarlos, los tamborileros y los dulzaineros. Cuatro caballistas rompían marcha. Tras ellos, los treinta y seis dantzaris de Valcarlos, de pintoresca vestimenta, con coronas y profusión de cintas de colores, pusieron una nota alegre de color. Luego, los de Leiza: veintidos parejas de sencillo atavío, calzadas de alpargatas, libres de embarazosos adornos que restaran agilidad a los movimientos. Detrás, los de Ochagabía, con trajes polícromos adornados con cascabeles, y su director, esencia de la movilidad, incitante y acuciador. Acompañaban a esta cuadrilla seis parejas de exhibición de trajes típicos, y un terceto de dulzainas. Y, por fin, los danzantes de Mauleón, acompañados por un ejecutante de tamboril y silbo. La vuelta al ruedo fué animadísima, y el público la recibió con gran satisfacción. Una por una, bailaron luego todas las cuadrillas, a veces en la plataforma destinada al efecto, y otras sobre el mismo piso del ruedo. He aquí los nombres de las danzas que bailó cada cuadrilla:
VALCARLOS: Bolant-dantza, Yana-yauzi, Txilo... txilo... txilo..., Dantza luze.
LEIZA: Ingurutxo, Zortziko, Soka-dantza.
OCHAGABÍA: Pañuelo-dantza, Erreka-dantza, Burunbu-dantza, Pañuelo-dantza.
MAULEON: Gavota, Satán-dantza, Basoko–dantza, Aitzina–dantza, Zortzitan, Monei udak.
La fiesta resultó amena, agradabilísima, y el público la presenció muy complacido.

 

Bukatzeko, azpimarratzekoa iruditzen zait garaiko nafar —eta kanpoko— prentsan zer jarraipen eta oihartzun handia izan zuen euskal ikasketen kongresu honek eta zer nolako jendetzak bete zuen Iruñeko zezen plaza, dantzarien emanaldia jarraitzeko. Tira, honaino konfinamendu arratsalde bateko nire asperduraren emaitzak. Zuberotarren argazkiren bat topatzea izanen da nire hemendik aurrerako erronkatxoa. Bestelako edozein informazio ere ongi etorria izanen da.

Post scriptum

Artikulua idatzi ondotik orduak eman ditut han eta hemen Mauleko dantzarien irudiren bat bilatzen. Hori izan da nire egunotako kasketa. Garaiko prentsaren hemeroteketan bilatu dut, Eusko Ikaskuntzaren dokumentuetan, Zuberoako dantzei buruzko liburuetan... deus ez! Bertaratu ezin nintzenez, gainontzeko irudiak lortu nituen erakundeko Iruñeko Udal Artxiboko arduradunengana ez dut jo, atzorarte. Fototekako arduradun Ricardo Gurbindori idatzi nion haien argazkiei buruzko informazioa eguneratu nahi izatekotan, datu hauek guztiak eskainiz eta egun bereko beste argazkirik ba ote zuten galdetuz. Eta hau bidali dit:

1920_irunea-arazuri-fondoa_005.jpg
Dantzarien karrika-ingurua 1920ko uztailaren 18an Iruñeko zezen-plazan. Iruñeko udal artxibategia. Arazuriren bilduma

Argazkia zoragarria da (ekin klik argazkian handiago ikusteko). Hasteko, ikusgarria da beste behin Iruñeko zezen plazaren estanpa, dantzan ikuskizun baterako lepo betea. Gizonezkoen canotier kapela bereziek XX. mende hasierako zaporea ematen diote potretari. Eusko Ikaskuntzaren kronikan deskribatu zizkiguten lau zaldizkoak ere hor dira, karrika-inguruaren buruan.

Baina dantzariei buruzko xehetasun interesgarriz betea dago ere.

Luzaideko taldean ikusgarriak dira Zapurren aizkorak eta Makilariaren janzkera —makila dantzatzen ari dena bi Zapurren tartean. Gorrien ondoko beste bi pertsonai txalekodunak (gorriak horiek ere?). Lehenengo bi Bolant edo Karakotxak dira banderak daramazkitenak eta atzealdean Garaziko musikariak ageri dira, dantzariak laguntzen.

Leitzako dantzarien saldo handiaren zuritasuna ere deigarria da eta Otsagabiko dantzariekin batera, zaraitzuar jantzita bertaratu zen lagun saldo ederra.

Baina zuberotar dantzariak? Wally edo Charly-ren bila nola, begia zorroztu behar izan dut, eta orduan...

Txerreroa Iruñeko zezen plazan 1920an
Txerreroa eta gainontzeko aitzindariak ondoan, 1920ko uztailaren 18an Iruñeko zezen-plazan. Iruñeko udal artxibategia. Arazuriren bilduma

Dokumentuaren akzioak

2020/05/04 16:50
Oso interesgarria. Luzaideko Juan Jose Indart zenari (1928an sortua) jasoa diot gaztetan kaskak ibiltzen zituztela, eta bonetak gero ailegatu zirela.
2020/05/04 16:58
Hemen, bie batez, biltzarraren kronika, dantza festibala barne: http://hedatuz.euskomedia.org/4379/1/02cronica.pdf
2020/05/05 12:34
Mila esker Ekaitz, zure ekarpenengatik. Kasken harira, Euskokulturren Angel Ainzibururi bildu genion lekukotasuna eta berak zioenez, 1920-1930 alde horretan utzi zioten kaskak erabiltzeari, izerdiarekin tindua galtzen baitzuten eta arropak ondatu. Hemen bideo hori: http://www.navarchivo.com/[…]/karakotxak-bolantak-pertsonaiak

Miguel Angel Sagasetak bere Luzaideko ddantzak liburuan ere heltzen dio gaiari eta horrela dio 500. orrialdean:

"Garai batean burua kaskarekin estaltzen zuten eta ez bonetarekin. Zoritxarrez, 1922. urte inguruan utzi zen kaska ibiltzez eta haren ordez gaurko boneta ezarri. 1920. urteko uztailaren 18an kaskarekin ari izan ziren dantzan oraindik, Eusko Ikaskuntzaren Bigarren Batzarra zela eta, Iruñeko Zezen Plaza zaharrean antolatutako jaialdian parte hartu zuten Luzaideko hogeita hamasei dantzariak. Geroago, 1959ko ekainaren 7an Luzaiden egin zen Euskal Bestarako egin ziren berriro kaska berriak, baina oso txarrak atera omen ziren. Izerdi hutsez busti orduko aurpegi guztia tindatzen omen zuten, eta ez zuten arrakasta handirik ukan".

Erantzun

Erantzuna emateko identifikatu egin behar zara, gure webgunean erabiltzaile bat sortuz.