"Orok ezagutzen dute hartza, baina ez euskal hartza"

Hartza polemika iturri delarik, zergatik hautatu duzu gai gisa memorioa idazteko?

Duela bizpahiru urte Esloveniako hartzak berriz sartu baitituzte, segur egoera ez dela aisa, baina hatsarretik nahi nuen hartza ikertu kulturalki. Ez nuen sartu nahi oraingo gatazka edo tentsio horietan, hori ez zen helburua; bakoitzak baditu bere ideiak, eta ni laborantza mundutik aski hurbil naizenez aitama aldetik… XX. mendean gelditu naiz, hortik aitzineko hartz istorioak bazter uzten ditut, badaezpada ere…

Liburuan erraten dudan bezala, ziunta jokoan galdera bat ikusi nuen duela bizpahiru urte: santagraztarrek nola deitzen dute hartza? Eta arrapostua “aitañi” [aitatxi] zen. Geroztik, kuriositatea piztu, eta jakin nahi nuen zergatik deitzen zuten hala, baina sobera barnatu gabe… Gero Roslyn Franck amerikarrak egin tesia atzeman nuen: loturak egiten zituen hartza gure arbaso gisa eta Sardeiniako populu batzuekin. Iragan urtean memoria bat egin behar nuenez, gaia xerkatzen ari nintzelarik hartzaren ideia jin zen berriz. Ikusten nuen hartza eskoletan guti aipatzen dela, ikusiz hartzari buruzko istorio anitz itzulpenak direla. Euskarazko jatorria duten dokumentu edo testuak ez dira hainbeste haurrei egokituak. Memoriaren lehen parte teorikoan ikerketak egin ditut, eta bigarren partean sekuentzia pedagogikoa sortu dut hartzari buruz. Ahetzen irakasle bainintzen eta inguruko inauteriek hartzaren pertsonaia baitute, proiektu handi bat muntatu nuen ikasleekin.

Hartzarekiko harreman kulturala kanbiatu da?

Segur ere, bai. Orain, Euskal Herrian, ene ustez nehork ez du sinisten hartza gure arbasoa dela. Baina, ene liburuan atzematen ahal den bezala, gai hori Txomin Peillenek ikertu zuen. Halere, 1980ko hamarkadan santagraztarrek istorio hori aipatu zuten; oraino sinisten zutela ez dut erraten ahal, ene ustez ez, baina ez du hain aspaldi hartzak bazuen lotura bat euskaldunekin. Aspaldidanik ukan du, eta herexak utzi ditu, inauterietan bezala. Baina herexa guti baratzen da, halere.

Zure lanaren bigarren partea xede pedagogikoa da.

Ikasgai anitzeko sekuentzia pedagogiko bat sortu dut, proiektu bat. Erran nahi du hartza, bi hilabetez, egun oroz eta bazter orotan aipatzen entzunen dutela. Beharbada pisu izaten ahal da zenbaitendako… Artean, zientzietan, historian eta geografian, euskaran —literaturan eta testu dokumentuak aztertuz—, numerikoan… landu dugu.

Erran nahi du teoriatik praktikara eraman duzula?

Halako proiektuekin hastapenetan interesgarriena da haurren jakitateetatik partitzea. Galdegin nuelarik zer zekiten hartzari buruz, ez gauza handirik: prefosta eztia maite duela, Winnie hartzaren moduko erreferentziak, handia dela… Haientzat ez zen hurbileko kabala; alta, Ahetzetik 150 edo 200 kilometrora hartzak badira. Banekien batzuk Biarnoko [Okzitania] bortuetara joaten direla eskiatzera, Cauteretsen hartz eraso batekin lotura egin nuen, eta hori bazekiten. Baina ez zuten inauterietako hartza ezagutzen; euskarazko testuetan —guti dira—, ez dute ezagutzen, ez kantu batean, ez deus ere. Hartza orok ezagutzen duten kabala da, baina euskal hartza ez zuten ezagutzen.

Inauterietan agertzen den hartza ere proiektura ekarri duzu.

Bai, Ahetzeko inauterietan ez dute hartzaren pertsonaia, baina ondoko herrietan bai: Arbonan, Donibane Lohizunen, Uztaritzeko inauteriak Hartzaro deitzen dira… Hartzaren eguna bazter orotan da, eta ari nintzen nolaz ez zuten ezagutzen.

Laborari seme zara, maskaradetan parte hartu duzu hartzak presentzia bazuelarik… Hartzaz zer zenekien, eta ikerketa egitean zer ikasi duzu?

Banuen zerbait informazio, baina segur halako ikerketa batekin barnatzen dituzula ezagutzak. Laborantzaren aldetik ez dut barnatu, inguruan aski entzuten dut aipatzen. Kulturalki segur aldiz gauza anitz ikasi dudala; Zuberoako hartzaren inguruan ezagutza anitz banuen, baina ez hainbeste inguruko hartzei buruz, entzuna banuen ere hartza bazela Lapurdin, eta Arizkungoa eta Iturengoa [Nafarroa] famatuak dira. Zuberoako maskaradetan ez da bortxaz interesgarriena, irri eginarazteko pertsonaia baita oroz gainetik.

Beste inauterietatik zer da gehien interesatu zaituena?

Ikustea jadanik hartza zenbat herritan baden, hainbeste urruntasunekin Bizkaia, Nafarroa, Lapurdiko inauterietan edo Zuberoako maskaradetan, nolaz hartza orotan baden? Hori da gauza. Arizkunen inauterietako pertsonaia nagusia da, hartzaren iratzartzearekin. Oinarrizko gauzetara itzultzen gara: erran nahi baita inauteriak direla bedatsearen heltzea eta negua gibel uztea, bizia arra partitzen da hartza bere loalditik iratzartzen den ber denboran. Inauterietan hori da hartza, eta interesgarri da ikustea oraino badela bazter orotan. Zuberoan ez dakit izan denetz lehen edo ez, hori ez dakigu, baina hartzak ez du haboro rol hori. Agosti Xahok xehetasun batzuk utzi zituen, erranez hartzaren pertsonaia bazela, baina herexa guti da.

Haurrei hartzaren inguruko sinboloak interesatzen zaizkie?

Maite dute bai sinboloa eta bai mitologia. Mundu magiko bat bezalakoa da; ez da errealitatea edo egun orotako gauzak, istorioak dira. Mitologia eta sinesmenak usu maite dituzte. Ene ustez, behar litzateke Euskal Herriko dokumentu zaharretan bermatu eta zerendako ez haurrendako liburu edo tresnak sortu. Ene ustez, materiala falta da, domaia da. Erran didate ene sekuentzia interesgarria dela, zeren hartza ez baita hainbeste zabaldua. Nik sortutakoan bermatuz beste zerbait sortzea nahi nuke: irakaskuntza liburu bat hartzari buruz, eta, zerendako ez, esperimentazio bat eginez gela batean. Nik egin dut, baina erdizka, COVID-19arengatik. Moztua izan nintzen interesgarriena heldu zelarik: Junes Cazenaven ipuina egokitu nuen batura; parte hori ez dut praktikan ezarri ahal izan. Beste irakasle batek landu nahi badu, nahi nuke libre utzi.