“Guziak dantzari”. Izenburua nondik datorren azalduko al zenuke, lehenengo eta behin?
Juan Inazio Iztuetak bere Gipuzkoako Dantza Gogoangarrien Kondaira edo Historian aipatu zuen esaera batetik hartua dago: “Danboliñaren etxean guziak dantzari”. Gipuzkoako herritar guztiek betidanik dantzarako izan zuten gogoa eta trebezia azpimarratzeko erabili zuen. Adierazgarria iruditu zitzaidan.
XVIII-XIX. mendeetan, dantza herritar gehienen aisialdirako jarduera garrantzitsua zela diozu. Eta aldi berean, sexuen arteko sozializaziorako bide garrantzitsua zela.
Bai. Nik uste dut polemika eta dantzari buruz ikertutako saiakera edo testu guztietan oinarrizko dimentsio komuna zegoela: gizonek eta emakumeek, gustuko zituzten ekintzak egiteko asmoz, elkartzeko momentu gisa ulertzen zuten dantza. Euren balorazioen arteko diferentzia, oso fisikoa zen elkartze hori interpretatzerako orduan zetorren.
Sexu-generoa eta ordena soziala uztartzen dituzu zure ikerlanean, ezinbestean. Feminitatea eta maskulinitatea sozialki nola egituratzen ziren ikertzeko, dantzari buruzko diskurtsoak tresneria paregabea ematen duela uste duzu.
Garaiko mentalitateari jarraituta, ia guztiek (izan erlijioso edo ez) ulertu zuten arriskurako aukera sortzen zela dantza tokian, gizonen eta emakumeen arteko harremanak hertsiki arautuak zeudelako eta dantza egiteko momentuak horiek hausteko aukera ematen zuelako. Kontua zen horren kudeaketa bideratzea. Ulertu behar da garaiko gizartean ordena sozialari buruzko eztabaida garrantzitsuak ematen zirela aldaketa politiko sakonen eskutik, batez ere, XVIII. mendetik XIX. mendera doan bitarte horretan. Testuinguru horretan, genero ordenari buruzko eztabaidak ere ugari izan ziren, azken batean, bereizketa sexuala ordena soziala egituratzen duen oinarrizko dimentsioa delako.
Ikuspegi ilustratuan oinarri zuen liberalismoak emakumetasunaren eta gizontasunaren hainbat irudi proposatu zituen: emakumeen eta gizonen arteko harremanak, soziabilitate mistoa, mentalitate erlijioso hutsean gertatzen zen kontrara, bertutetsuak izan zitezkeen, baita gizarte zibilizatu baterako onuragarriak ere. Horren oinarrian, sakonagoak diren gorputzari (materiari eta fisikotasunari berari), naturari, generoari eta gizarteari buruzko hausnarketak zeuden.
Erreakzionarioak izan ziren ikuspegietan, bereziki erlijiosoetan, sexuen arteko kontrol hertsia mantentzea galtzear zegoen ordena sozial tradizional bertutetsuari (euren ikuspegitik sortutako tradizioari, klaro) eusteko ezinbestekoa zen. Dantzari buruzko ikuspegiak ez ziren testuinguru honetatik at egon eta euren polemiketan argi ikusten da batzuek zein besteek nola ulertzen zuten feminitatea eta maskulinitatea, azken batean, horietatik epaitzen zutelako dantza bera. Erlijioso erreakzionario batek desordena baino ikusten ez zuen tokian, liberal aurrerakoi batek bertutetsua eta osasuntsua izan zitekeen poztasuna ikusten zuen.
XVIII-XIX mendeetan dantzaren inguruko ikuspegiak eta diskurtsoak eboluzionatzen joan ziren arren, labur zenitzazke nagusienak, aldekoak eta kontrakoak?
Zaila da laburtzea, baina nik garai eta testuinguru berean generoari buruz egin dudan ikerketarengatik, oinarrizko bi joera desberdinduko nituzke, eta, hor tartean, askotariko aldaerak aurki daitezke, noski. Batetik, diskurtso teologikoaren (oro har, erlijiosoaren) eta bere kontzeptuen interpretazio hertsia egiten zuen ikuspegia, gizonen eta emakumeen harremanari buruzko interpretazio oso ezkorra zeukana (eta hemen ez gara, soilik, Elizako eragileekin gogoratu behar; baita hurbileko sektoreekin ere, karlismoak, esaterako, eta lehenengo nazionalismoak, ikuspegi hori mantendu zuten). Eta bestetik, jatorri ilustratua zuen tradizioa, liberala, genero-harremanak egituratzeko orduan, diskurtso erlijiosoa baino gehiago beste marko erreferentziala zeukana oinarri, zibilizazio prozesua, natura, osasun publikoa bezalako kontzeptuak oinarri zituena. Euskal Herriko kasuan ere, erlijioa arbuiatu gabe, nire ustez, ikuspegi berritzaile bat ekarri zuten eta hori agerikoa izan zen euren genero iruditerian eta dantzari buruz egin zuten epaian.
Aita Larramendiri atal berezia eskaini diozu liburuan. Jesusen Lagundiko kideekin alderatuta, ikuspegi irekiagoa zeukan, nonbait.
Manuel Larramendiren ikuspegia irekiagoa izan zen dantzei dagokionez, hala da, baina, hori bai, gipuzkoarrak ziren dantza tradizionalen kasuan. Dantzari buruz egin zuen defentsa Gipuzkoako probintziari buruz egin zuen aldarrikapenaren markoan ulertu behar da, halabeharrez, nire ustez, behitzat. Gipuzkoako dantza tradizionalen bertutea defendatu zuen bere ustez dantza modu ez bertutetsuak ziren horiekin kontrajarriz, eta horretarako, funtsean, Bibliatik eratorritako argudioak baliatu zituen.
Eztabaida horietan elite bat (agintariak, eliz-gizonak, pentsalariak..) murgilduko zen, baina herri xeheak, dantza zaleak, kasu egiten al zien? Debekurako mekanismoek funtzionatzen al zuten?
Egin dudan ikerketa xume honetatik, nire irakurketengatik eta beste egile askok adierazitakoarengatik, nik uste dut esan daitekeela jendeak, debekuak debeku, dantzatu egiten zuela, eta gainera, gogor protestatzen zuela debekuaren kontra.
XIX. mendearen bukaeran, Arana anaiek bultzatu zuten nazionalismoak dantza zutabetzat zuen, besteak beste, hizkuntzarekin eta erlijioarekin batera. Moraltasunaren ikuspegitik erreparatuta, norekin identifikatu ziren gehiago beren aurretik plazaratuak ziren dantzaren gaineko diskurtsoetan?
Nik esango nuke, hala adierazi dutelako bere obran lan egin duten ikerlariek, Sabino Aranaren ikuskeran katolizismo zorrotzaren ikuspegiak eragin handia izan zuela, bai, baita dantzari buruz egin zituen adierazpenetan ere.
Oier Araolazak ere iturri historikoak erabiliz, berriki argitaratu duen “El ˙ltimo aurresku…” ikerlanean frogatu du XX. mende hasierako euskal nazionalismoa heldu aurretik emakumeek gizonezkoek bezalaxe aurreskua dantzatzen zutela. Azken aldiko zure ikerlanak, Araolazarenak eta beste ikerlarienak kontuan hartuta, plantea dezakegu hipotesia iraganean emakumeek uste izan duguna baino dantza mota gehiagotan parte hartu izan dutena (adibidez, Larramendik aipatzen zuen Axeri Dantza, egun Aduna eta Andoainen mantentzen dena)? Ala, soilik euskal protokoloan toki berezia daukan aurreskura mugatu beharko ginateke?
Nik egindako ikerketatik ezingo nioke horri beharreko fundamentuz erantzun, ez dudalako ikertu ze dantza motak ziren dantzatuak zeinengatik. Nire objektua bestelakoa izan da: dantzari buruzko hamaika diskurtsoetan zeintzuk ziren genero esanahiak. Baina, susmoa daukat (sakonago ikertzen jarraitu beharko litzateke hori) nik ikertutako garaian, testuinguru herrikoi eta informaletan, zein kultuetan, emakumeek gugana heldu zaizkigun iturriek adierazitakoak baino dantza mota, forma eta gune gehiagotan parte hartzen zutela eta kulturako eta gizarteko beste alor eta espazioetan bezala, dantzan ere, seguraski, emakumeek jokatu izan duten rola ikusezintasunean geratu dela. Zentzu berean, burura datorkit ere bertsolaritzaren kasua. Azken urteotan, zorionez, egiten ari dira hainbat ikerketa emakumeek alor horretan garai hartan izan zuten presentzia azpimarratuz eta azalduz.
Dantzari dagokionez, historian, eraiki eta gizarteratu zaigun genero-iruditeria auzitan jartzen ari zarete zenbait ikerlari azken urteetan. Bide luzea dago oraindik egiteko, ikertzeko…
Ikuspegi historikotik hitz eginda, eta ezagunak zaizkidan XVIII. eta XIX. mendeei dagokienez, nik uste dut oraindik ere badagoela zer esan, zer argitu; ez bakarrik ahaztuta edo galduta dauden datu edo iturriak aurkitzeko, baita ustez ezaguna zaigun iraganaren beraren berrirakurketa lanari begira, tradizioaren beraren berrirakurketa eta deseraikitze lana egite aldera ere.
Uste duzu egungo euskal dantzagintzaren alorreko eragileek irakurtzen zaituztela, kontuan hartzen zaituztela praktikan?
Buf, ba egia esan, ez dakit! Nik idatzitako lana nahiko zehatza da, testuinguruaren, gaiaren eta ikuspegiaren aldetik, eta, hortaz, ez dakit gaurko dantzarientzat lagungarri izan litekeen; beraiek erantzun beharko liokete galdera horri, ezta? Edozein kasutan, iraganari egiten zaizkion galderek beti daukate orainaldiarekin harremana, eta, zentzu horretan, begirada atzera botatze horrek orainaldian sortu ditugun aurre-epaiak konfirmatzeko baino, zalantzan jartzeko baliagarria izan liteke (izan beharko litzateke, nire ustez) aipatu duzun Araolazaren lanak egiten duen moduan, esaterako.
